Puszcza Białowieska – kalendarium : Pradawne czasy

200 000 – 130 000 p.n.e. (około 200 – 130 tys. lat temu)
Zlodowacenie środkowopolskie (zlodowacenie Odry i Warty, Riss). Tereny zajmowane obecnie przez Puszczę Białowieską przykryte lądolodem.

130 000 – 113 000 p.n.e. (132 – 115 tys. lat temu)
Interglacjał eemski (Riss/Würm). Temperatury w interglacjale eemskim są od 2 do 3°C wyższe niż obecnie, co umożliwia szybki rozwój gleb i wzrost poziomu morza o ok. 4-6 m., które w dolinie obecnej Wisły sięga po okolice Kwidzyna. Tereny zajmowane obecnie przez Puszczę Białowieską podobnie jak i prawie całą Europę pokrywają lasy liściaste klimatu umiarkowanego. W Europie środkowej obok spotykanych dziś gatunków takich jak na przykład wilk Canis lupus, ryś Lynx lynx, łoś Alces alces, jeleń Cervus elaphus czy sarna Capreolus capreolus występują żubr pierwotny †Bison priscus i tur †Bos primigenius oraz między innymi niedźwiedź jaskiniowy †Ursus spelaeus, hiena cętkowana Crocuta crocuta, lampart Panthera panthera pardus, lew Panthera leo, słoń leśny †Palaeoloxodon antiquus, nosorożce †Stephanorhinus kirchbergensis i †S. hemitoechus, hipopotam nilowy Hippopotamus amphibius, jeleń olbrzymi †Megaloceros giganteus, daniel Dama dama i bubalus †Bubalus murrensis.

113 000 – 9 700 p.n.e. (115 – 11,700 tys. lat temu)
Zlodowacenie północnopolskie (Würm), czwarte i ostatnie. Tereny zajmowane obecnie przez Puszczę Białowieską pokrywa stepotundra.

Przybliżony zasięg lądolodu podczas zlodowacenia północnopolskiego (Würm), naniesiony na współczesną mapę (na podst. Lindner 1984, Marks 2004). Obecna Puszcza Białowieska zaznaczona na ciemnozielono.
Mapa wykonana przy pomocy programu GMT-5.1.1 z użyciem plików KML przygotowanych przy pomocy programu Google Earth.

44 000 – 38 000 p.n.e. (46-40 tys. lat temu)
Do południowej Europy przybywa człowiek Homo sapiens. Około 28-24 tys. lat temu wymiera plejstoceński neandertalczyk †Homo neanderthalensis, występujący dotąd w Europie na obszarach nie pokrytych lądolodem oraz na Bliskim Wschodzie.

Malowidło na scianie jaskini Altamira w Hiszpanii (museodealtamira.mcu.es) przedstawiające żubra, prawdopodobnie pierwotnego (Wikimedia).
Paleolityczne wizerunki bizonów sprzed 14-18.5 tysięcy lat znajdują się również w grotach Lascaux (www.culture.gouv.fr), Niaux, Pech-Merle, Chauvet i Combe d’ Arc we Francji. Na malowidłach z tego okresu widnieją prawdopodobnie zarówno żubry Bison bonasus jak i wymierające już wtedy żubry pierwotne †Bison priscus. Niektóre zwierzęta są ugodzone strzałami, oszczepem, z rany wydostają się wnętrzności (Gienc 1998).

9 700 p.n.e. (11.7 tys. lat temu)
Koniec zlodowacenia północnopolskiego (Würm) i całego plejstocenu, nieformalnie nazywango też epoką lodową lub lodowcową. Rozpoczyna się trwający do dzisiaj holocen.
Pod koniec plejstocenu i na początku holocenu wymierają w Europie plejstoceńskie wielkie ssaki:
•wół piżmowy Ovibos moschatus: 38000 p.n.e. (40 tys. lat temu) lub później na północy kontynentu. Ostatnie osobniki poza obszarem Ameryki Północnej występują jeszcze 2000 lat temu na półwyspie Tajmyr na Syberii.
•niedźwiedź jaskiniowy †Ursus spelaeus: 25800 p.n.e. (27.8 tys. lat temu)
•nosorożec włochaty †Coelodonta antiquitatis: 12000 – 10500 p.n.e (14 – 12.5 tys. lat temu). Na Syberii żyje jeszcze jeszcze 10800 lat temu.
•jeleń olbrzymi †Megaloceros giganteus: 9000 p.n.e. (11 tys. lat temu)
•mamut włochaty †Mammuthus primigenius: 8000 – 6000 p.n.e. (10-8 tys. lat temu)

9 000 – 6 000 p.n.e. (11 – 8 tys. lat temu)
Mniej więcej w tym okresie wymiera plejstoceński żubr pierwotny (żubr stepowy) †Bison priscus, występujący dotąd również i na obszarze Polski. Na przełomie plejstocenu i holocenu pojawia się żubr Bison bonasus.

Zasięg występowania żubra Bison bonasus w holocenie aż do wczesnych czasów historycznych (na podstawie mapy z Pucka 2004). Zielona kropka – położenie Puszczy Białowieskiej. Map wykonana przy pomocy programu GMT-5.1.1 z użyciem pliku KML przygotowanego przy pomocy programu Google Earth.
Wg. wcześniejszej mapy Pucka (2002) żubr występował również w pd. Wielkiej Brytanii, z kolei u późniejszych autorów zasięg na Kaukazie i Pólwyspie Iberyjskim jest mniejszy.

7 000 p.n.e. (9 tys. lat temu)
Na obsychające tereny polodowcowe wkracza las sosnowo – brzozowy.

5 200 – 1 900 p.n.e. (7.2 – 3.9 tys. lat temu)
Neolit – najstarsze ślady obecności człowieka w Puszczy Białowieskiej.

5 000 p.n.e. (7 tys. lat temu)
Okres borealny. Pojawiają się ciepłolubne drzewa liściaste (lipa, wiąz, dąb, jesion, grab) i krzewy (leszczyna).

4 000 p.n.e. (6 tys. lat temu)
Europę pokrywa już prapuszcza, której pozostałością jest Puszcza Białowieska.

2 500 – 500 p.n.e. (4.5-2.5 tys. lat temu)
W puszczy pojawia się świerk. Przybywa on z terenów obecnej środkowej Rosji dzięki ochłodzeniu się klimatu (okres subborealny), co spowodowane jest zmianą orbity Ziemi (cykle Milankovicia).

484 – 426 p.n.e.
Okres życia greckiego historyka Herodota. Wspomina on dzikie białe konie pasące się na skraju olbrzymiego jeziora w Scytii (Scythia), z którego początek bierze rzeka Hypanis (Hdt. 4.52). Końmi tymi są prawdopodobnie tarpany w jasnym futrze zimowym, natomiast rzeką mający źródła na Podolu i uchodzący do Morza Czarnego Boh (Południowy Bug).
Kilkaset lat później Klaudiusz Ptolemeusz mniej więcej w tym samym rejonie, na zachód od rzeki Borysthenes (Dniepr) umieszcza na swojej mapie Amadoca palus (Bagna Amadockie). Często uważa się, że są to mokradła dorzecza uchodzącej do Dniepru Prypeci, być może z przyległymi terenami podmokłymi, co w znacznej części pokrywa się z obszarem zajmowanym przez Polesie. A na północno – zachodnim skraju tego rejonu znajduje się Puszcza Białowieska, z której mogły pochodzić opisane przez Herodota tarpany. Taka interpretacja jest oczywiście malutkim naciągnięciem, bo puszcz w owych czasach był dostatek.
Jednak na niektórych mapach, głównie z XVI wieku, na granicy dorzeczy Bohu i Prypeci i rzeczywiście u źródeł pierwszej z tych rzek lub w ich pobliżu widnieje tajemnicze, zwykle bardzo duże jezioro (Amadoca lago, Amadoca lacus, Amadoca palus, Amadoca lub niepodpisane). Ich autorami są między innymi kartografowie Bernard Wapowski, Gerard Mercator, Giacomo Gastaldi, Andrzej Pograbka (Pograbius), Wacław Grodecki i Kasper Vopel. U Vopela (1566 r.) zajmuje w przybliżeniu obszar 130×20 km pomiędzy Tarnopolem (Ternopilem) a Chmielnikiem na północy Podola na Ukrainie, aż 350 km na południowy wschód od Puszczy Białowieskiej. Jeziora tego nie widać już na znanej dokładnej mapie Litwy z początku XVII wieku, której autorem jest Tadeusz Makowski, a zleceniodawcą Książę Mikołaj Krzysztof Radziwiłł. Trudno też sobie wyobrazić zniknięcie tak wielkiego zbiornika wodnego.

Fragment mapy Ptolemeusza. Amadoca palus – Bagna Amadockie, Borysthenes – Dniepr.
Mapa jest bardzo dokładna jak na epokę starożytną, jednak nie aż tak jak w przypadku map tego autora przedstawiających obszary wchodzące w skład Imperium Rzymskiego. Jest też na niej zaznaczonych klika nieistniejących pasm górskich.

Herodot pisze też o Neurach (Neuri: Hdt. 4.17, 4.105 i in.), zamieszkujących tereny wzdłuż współczesnych rzek Narew, Leśna i Nurczak. Pozostają po nich prawdopodobnie również takie nazwy jak Narewka, Ner, Nerki, Nur, Nurzec. O plemionach tych wspominają też historyk i pisarz rzymski Pliniusz Starszy (23-79) oraz historyk rzymski Tacyt (55-120). Herodot przytacza relacje według których każdy Neur raz w roku na kilka dni zamienia się w wilka, chciaż przyznaje że sam nie wierzy w to.

100 – 175
W okresie tym żyje działający w Aleksandrii grecki uczony Klaudiusz Ptolemeusz (Ptolemeusz). Jako pierwszy wspomina on o Sudinoi, identyfikowanych z Jaćwingami (nazywanych przez Krzyżaków Sudowami). Jaćwingowie zamieszkiwali do XIII wieku lasy położone między Narwią, Niemnem i Mazurami. Docierali również do Puszczy Białowieskiej, o czym świadczą bałtyckie nazwy miejscowe. Zajmowali się łowiectwem.

200 – 500
Z III-V wieku pochodzą tylko dwa znalezione do tej pory puszczańskie cmentarzyska pozostawione przez przedstawicieli kultury wielbarskiej. Pierwsze z nich to właściwie odosobniony grób szkieletowy dziecka z III-IV wieku w żwirowni na uroczysku Hajduki przy drodze z Białowieży do Narewki, będący jednak być może fragmentem cmentarzyska zniszczonego podczas kopania piasku. Drugie to cmentarzysko ciałopalne z III-V wieku w uroczysku Wielka Kletna w Białowieskim Parku Narodowym. Prawdopodobnie zawiera ono 60-70 grobów płaskich rozmieszczonych na dawnej śródleśnej polanie. Duża ilość importów znaleziona w grobach może świadczyć o istniejącej wówczas sieci dróg. Z kolei stały, kilkuprocentowy udział pyłków roślin terenów otwartych (trawy) oraz antropogennych w danych palinologicznych z I-IV wieku z obszaru Puszczy wskazuje na niewielki stopień jej odlesienia w tym okresie.
W pobliżu Puszczy Białowieskiej znajdują się jeszcze trzy inne cmentarzyska kultury wielbarskiej, zawierające ciałopalne groby kurhanowe lub płaskie.

700 – 900
Na VIII-IX wiek datowane jest wczesnośredniowieczne cmentarzysko ciałopalne położone w zachodniej części Puszczy, na obszarze którego znajdują się 22 kurhany. Pochówki ciałopalne są wcześniejsze od szkieletowych i pochodzą z czasów sprzed przyjęcia chrześcijaństwa.

970
Terytorium Jaćwingów opisuje w swojej relacji z wyprawy do krajów słowiańskich kronikarz, podróżnik i kupiec, żyd serafiński pochodzenia hiszpańsko-arabskiego Ibrahim ibn Jakub. Zajmował się on głównie handlem niewolnikami.

983
W roku tym wielki książę kijowski Włodzimierz I Wielki wyprawia się na Jaćwierz. Latopis „Powieść minionych lat” (1113-1116) opisuje to tak:
„Poszedł Włodzimierz na Jaćwingów, i zwyciężył Jaćwingów, i zdobył ich ziemie”
Według źródeł rosyjskich i białoruskich to pierwsza wzmianka o Puszczy Białowieskiej w rękopisach.

1000 – 1200
Z XI-XII wieku pochodzi niewielka ilość wczesnośredniowiecznych cmentarzysk szkieletowych pozostawionych przez ludność pogranicza mazowiecko-dregowickiego, czyli zachodniej i wschodniej słowianszczyzny. Nazwa Dregowicze wywodzi się od słowa drogwa – bagno.
W polskiej części Puszczy Białowieskiej na 7 stanowiskach archeologicznych z tych czasów odkryto groby płaskie kamienne charakterystyczne wtedy dla Mazowsza oraz kurhany ziemne typowe dla słowian wschodnich. Ich łączna liczba może sięgać około 400. Na czterech z tych stanowisk znajdują się duże cmentarzyska. Z drugiej połowy XI wieku pochodzi znajdujące się w uroczysku Zamczysko cmentarzysko płaskie. Prawdopodobnie zawierało ono nie mniej niż kilkadziesiąt grobów. Dawniej uważano, że w miejscu tym był zamek książąt litewskich lub królów polskich. Trzy pozostałe duże cmentarzyska znajdują się w uroczyskach Szczekotowo (115 kurhanów), Jelonka (79 grobów – 80% kurhany, 20% groby płaskie) i Kamień (103 groby – 30% kurhany, 70% groby płaskie, Białowieski Park Narodowy). Są one zlokalizowane nie na naturalnym wyniesieniu jak to w uroczysku Zamczysko, ale w dolinach rzek – Łutowni, Jelonki lub Hwoźnej (0.1-0.8 km od rzeki). Wczesnośreniowieczne groby z obszaru Puszczy charakteryzują się ubogim wyposażeniem, co świadczy o małej zamożności okolicznych mieszkańców oraz rozproszeniu osad i ich oddaleniu od grodów.
Oprócz wspomnianych czterech cmentarzysk w Puszczy Białowieskiej występują bardzo licznie obiekty „kurhanopodobne”, zawierające wyłącznie popiół i węgiel drzewny. Są rozmieszczone w środkowej i północnej części Puszczy zwykle wzdłuż starych dróg, mają większą średnicę od kurhanów-grobów. Niedawno wykazano, że są to ślady nowożytniej (z XVII-XIX wieku) produkcji leśnej. Podawana dawniej liczba puszczańskich kurhanów dochodząca do 800 okazała się więc kilkakrotnie zawyżona.

1283
W roku tym następuje koniec Jaćwierzy. Jest on poprzedzony wyprawą Bolesława Wstydliwego z 1264 roku oraz rozpoczętą przez Krzyżaków w 1274 roku 9 letnią eksterminacją ludności zamieszkującej obszar od Mazur aż po Kowno. Ostatni Jaćwingowie są dobijani przez Litwinów, Rusinów i Polaków nad Narwią i w okolicach dzisiejszej Puszczy Białowieskiej. Opustoszałe puszcze zostają wyludnione na 100 lat.