Puszcza Białowieska – skutki ponad stu lat eksploatacji surowcowej

 
Najważniejsze zagrożenia dla wartości przyrodniczych Puszczy Białowieskiej: skutki ponad stu lat surowcowej eksploatacji Puszczy

Od XV wieku Puszcza była chroniona jako obszar królewskich i carskich łowów, choć na większą skalę polowano jedynie od drugiej połowy XIX wieku. Pozostałe formy użytkowania (sianożęcia, bartnictwo, małoobszarowe uprawy rolne, wypas zwierząt hodowlanych, lokalne pozyskiwanie i przetwórstwo surowców leśnych oraz miejscowe wypalanie) były wtedy ściśle ograniczane, nie zaburzały znacząco przebiegu procesów naturalnych. Obszary czasowo pozbawione drzew pokrywały się lasem w wyniku sukcesji naturalnej, nie prowadzono nasadzeń, dzięki czemu do XVIII wieku na większości obszaru Puszczy wpływ człowieka był minimalny (Samojlik 2007). Na początku I wojny światowej (1915 r.) nastąpiła drastyczna zmiana w użytkowaniu Puszczy, zaczęto ją uważać za nieprzebrany magazyn cennych sortymentów drzewnych (Graniczny 1979). Ochronę zastąpiła intensywna, trwająca na znacznych obszarach do dzisiaj, eksploatacja zasobów drzewnych Puszczy. W ciągu 3,5 roku armia niemiecka pozyskała ok. 1 mln m³ drewna (Pączewski 1924). W okresie międzywojennym brytyjska firma The Century European Timber Corporation wycięła ok. 2,5 mln m³, polska administracja lasów dalsze 5,4 mln m³, a Sowieci w r. 1940 r. ok. 1,2 mln m³ (Więcko 1972). Łącznie do końca II wojny światowej pozyskano w całej Puszczy ok. 10 mln m³ drewna. Zakładając dla uproszczenia obliczeń, że drewno pozyskiwano równomiernie z całego obszaru Puszczy, w polskiej jej części – obejmującej ok. 40% obszaru – pozyskano wtedy ok. 4 mln m³.

W okresie powojennym, w polskiej części Puszczy, pozyskano ok. 11 mln m³ drewna (tab. 1), w samym tylko roku 2017 ok. 191 tys. m³ (Bohdan i in. 2018). Drewno to było pozyskiwane głównie ze starodrzewi pochodzenia naturalnego. Ponadstuletnia surowcowa eksploatacja Puszczy wywarła rozległy negatywny wpływ na jej walory przyrodnicze. Nastąpiło znaczne zmniejszenie powierzchni starodrzewi pochodzenia naturalnego i ubyło drzew o wielkich rozmiarach. W momencie rozpoczęcia wielkoskalowych wyrębów (1915) Puszczę porastały głównie starodrzewia – 72% borów i 93% lasów liściastych przekraczało wiek 100 lat. Szacowano, że w Puszczy rosło wtedy kilkadziesiąt tysięcy dębów o średnicy 95-175 cm (Pączewski 1924). Taki stan obserwujemy również obecnie w rezerwacie ścisłym BPN, w którym gospodarki leśnej nie prowadzono. Starodrzewia pokrywają 79,4% jego powierzchni (Plan ochrony BPN 2014), znajduje się tam 10 239 żywych drzew o wymiarach pomnikowych (2,15 drzew/ha), w tym 2 237 pomnikowych dębów szypułkowych o średnicy >120 cm (Grzywacz i in. 2017). W gospodarczo użytkowanej części Puszczy sytuacja jest diametralnie inna. W efekcie intensywnego użytkowania udział starodrzewi z wyjściowych ok. 80% spadł do ok. 27% w r. 2012 r. (Program na rzecz Puszczy 2016), a obecnie, ze względu na intensywne wyręby w r. 2017 r., kiedy to ponadstuletnie drzewostany dostarczyły ok. 90 tys. m³ surowca (Bohdan i in. 2018), ich udział jeszcze się zmniejszył. Drzewa o największych rozmiarach były intensywnie wycinane od samego początku surowcowego użytkowania Puszczy. Współcześnie w części gospodarczej ochronie podlega jedynie ok. 1500 drzew pomnikowych czyli 0,03 drzewa/ha (Goździewska 2016). Nawet biorąc pod uwagę fakt, że nie wszystkie drzewa o odpowiednich wymiarach są formalnie uznane za pomniki przyrody, oznacza to, że liczba największych drzew została zredukowana o 85-90% (Korbel i Niechoda 2018).

Tabela 1. Ilość (tys. m³) drewna pozyskiwanego w polskiej części Puszczy Białowieskiej w różnych okresach. Dane źródłowe sprzed 1945 roku dotyczą całego obszaru Puszczy. Dla uzyskania porównywalnych wyników z danymi powojennymi, odnoszącymi się tylko do polskiej jej części (ok. 40% powierzchni), wartości zostały zredukowane do 0,4 ich podawanej w literaturze wartości.

Zabiegi gospodarcze zmieniły również istotnie skład gatunkowy lasów Puszczy (ryc. 1). Początkowo (I wojna światowa i pierwsze lata powojenne) wycinano tylko duże drzewa o największej wartości handlowej. Na zrębach pozostawiano drzewa o mniejszych rozmiarach i małej wartości ekonomicznej (Więcko 1972). Zręby zupełne i nasadzenia pojawiły się później. Pierwsze próby nasadzeń podjęto w roku 1921, na większą skalę zaczęto sadzić drzewa dopiero w latach 1930., a w okresie powojennym odnowienie sztuczne (orka w pasy, sadzenie drzew, pielęgnacja upraw i młodników) stało się standardem postępowania.

Rycina 1. Skład gatunkowy (diagramy kołowe, drzewa liściaste – białe, iglaste – kratkowane) i struktura wieku (wykresy słupkowe) lasów w obszarze ochrony ścisłej BPN i w gospodarczo użytkowanej części Puszczy Białowieskiej na początku lat 1990. W roku 1915 roku, w którym rozpoczęła się eksploatacja surowcowa Puszczy te dwie części nie różniły się od siebie. Lasy w rezerwacie ścisłym są pochodzenia naturalnego (kratkowane słupki) natomiast w części gospodarczej lasy młodsze niż 80 lat są w większości pochodzenia wtórnego (białe słupki). Dla każdej z klas wieku pokazano górny limit wieku. Dane z planów urządzania lasu (Regionalna Dyrekcja lasów Państwowych 1995) oraz pracy Tomiałojcia i Wesołowskiego (2004).

 
Tylko w dziesięcioleciu 1958-1969 odnowiono sztucznie 3,8 tys. ha, głównie zrębów zupełnych (Więcko 1972). W miejsce wielogatunkowych lasów naturalnych sadzono monokultury gatunków ważnych ekonomicznie (głównie sosnę i świerka), co doprowadziło do znacznych zmian składu gatunkowego drzewostanów Puszczy, przekształcenie jej z lasów głównie liściastych na lasy zdominowane przez drzewa iglaste (Jędrzejewski i Jędrzejewska 1995, Wesołowski 2005). Działania gospodarcze doprowadziły również do znacznej redukcji obszarów lasów podmokłych. Brak jest całościowych danych o skali osuszania olsów, łęgów i borów bagiennych, ale o ich intensywności świadczyć mogą informacje Więcki (1972) – w ciągu jednej tylko dekady (1949-1958) osuszono obszar o powierzchni 2,1 tys. ha.

Gospodarka leśna doprowadziła też do pojawienia się we wnętrzu Puszczy, nie istniejących wcześniej dużych powierzchni obszarów otwartych. Była to kolejna zmiana jakościowa, która umożliwiła kolonizację wnętrza Puszczy przez gatunki nieleśne. Zestaw gatunków ptaków gniazdujących na zrębach zupełnych i w uprawach składa się z gatunków terenów otwartych, na duże zręby zupełne wkraczają nawet skowronki polne Alauda arvensis (Flade 1994, Fuller 1995, Żmihorski 2010). Podobnie roślinność zrębów ulega bardzo daleko posuniętym zmianom. Uszkodzenia pokrywy glebowej ułatwiają kolonizację takich miejsc przez rośliny gatunków nieleśnych, a nawet obcych geograficznie: ruderalnych i inwazyjnych (na zręby w grądach Puszczy Białowieskiej powszechnie wkracza niecierpek drobnokwiatowy Imaptiens parviflora, A. Bohdan inf. ustna) oraz gatunków wczesnosukcesyjnych i typowych dla zaburzeń (Jonášová i Prach 2008, Lindenmayer i Noss 2006), które rozwijają się kosztem gatunków typowo leśnych. Regeneracja runa leśnego po wycince drzewostanu trwa 50-80 lat (Collins i Picket 1988, Roberts i Zhu 2002), a tzw. „gatunki starych lasów” mogą powrócić nawet jeszcze później.

Pojawienie się terenów otwartych i zamiana drzewostanów pochodzenia naturalnego przez nasadzenia o składzie gatunkowym dostosowanym do potrzeb gospodarki skutkują gwałtownym spadkiem dostępności siedlisk dla organizmów leśnych (np. dzięciołów, sów i innych gatunków użytkujących dziuple: Wesołowski i in. 2005, Czeszczewik i Walankiewicz 2006, Walankiewicz i in. 2011, Czeszczewik i in. 2015, Bohdan i in. 2018) i zmniejszeniem rodzimej różnorodności biologicznej, zwłaszcza wyspecjalizowanych reliktów puszczańskich, wymagających do życia starych lasów liściastych.

Pozyskanie drewna mające na celu odzyskanie surowca drzewnego po naturalnych zaburzeniach (cięcia sanitarne) oraz walkę z gatunkami uznawanymi za szkodliwe w leśnictwie (jak kornik drukarz) prowadzi m.in. do:
1) zakłócenia procesów ekologicznych;
2) zwiększenia wrażliwości ekosystemu na kolejne zaburzenia środowiskowe;
3) zmniejszenia naturalnej różnorodności biologicznej;
4) utraty siedlisk dla wielu gatunków związanych z martwymi i dziuplastymi drzewami;
5) utraty tzw. spuścizny biologicznej, obejmującej organizmy, materię organiczną oraz struktury środowiskowe naturalnego pochodzenia, które przetrwały zaburzenie i stanowią integralną część odradzającego się ekosystemu (Gutowski i in. 2004, Kimmins 2004, Wesołowski 2005, Walankiewicz i in. 2014, Lindenmayer i in. 2017, Wesołowski i Martin 2018).

Znacząca redukcja powierzchni starodrzewi połączona jest jednocześnie z ich silnym rozczłonkowaniem – fragmenty lasów pochodzenia naturalnego tworzą coraz bardziej izolowane wyspy rozdzielone dużymi obszarami pokrytymi zrębami i nasadzeniami (Dawidziuk i Ksepko 2016, Mikusiński i in. 2018). Tylko w ciągu trzech lat (2015-2018) wyręby objęły ok. 675 ha, w tym ponad 200 ha ponadstuletnich drzewostanów naturalnych. Zwiększyło to fragmentację obszaru Natura 2000 o 26% (Mikusiński i in. 2018). Skutkuje to powstaniem barier dla rozprzestrzenienia organizmów związanych z rozległymi starodrzewiami, które często mają bardzo ograniczone możliwości pokonywania takich przeszkód (Southwood 1962, Roff 1994, Hunter 1995, Wesołowski 2015, przegląd w Kujawa i in. 2016). Dodatkowymi barierami dla ich dyspersji jest gęsta sieć dróg leśnych. Konieczność wywozu pozyskiwanego drewna doprowadziła do ich znacznej rozbudowy w ostatnim stuleciu. W Puszczy początkowo były to kolejki leśne, obecnie są to drogi dostosowane do ruchu ciężkiego taboru samochodowego.Jeszcze jedną konsekwencją gospodarki leśnej jest pocięcie Puszczy kilometrami płotów. By wyeliminować zgryzanie młodych drzewek przez ssaki kopytne uprawy ogradzano, początkowo płotami z żerdzi, obecnie głównie płotami z drucianej siatki. Te ostatnie stanowią duże zagrożenie dla ptaków, które często na nie wpadają, a u kuraków leśnych 30% takich kolizji kończy się śmiercią (Baines i Summers 1997).

Podsumowując, ponadstuletni okres gospodarki surowcowej w Puszczy Białowieskiej doprowadził do olbrzymich niekorzystnych zmian w lasach puszczańskich, zastąpienia dużej części lasów naturalnych przez drzewostany gospodarcze sztucznego pochodzenia. Proces niszczenia lasów naturalnych, utraty walorów przyrodniczych Puszczy trwa – tylko w 2017 roku pozyskano kilkadziesiąt tys. m³ drewna ze starodrzewi pochodzenia naturalnego (Bohdan i in. 2018). Jedynym sposobem na jego zakończenie jest zaprzestanie traktowania Puszczy jako źródła surowca drzewnego, rezygnacja z gospodarki leśnej i objęcie całej polskiej części Puszczy ochroną w ramach parku narodowego.

Literatura:

• BAINES D., SUMMERS R. W. 1997. Assessment of bird collisions with deer fences in Scottish forests. Journal of Applied Ecology 34: 941-948.
• BOHDAN A., GRUNDLAND M. R., KOLBUSZ M., KSIĄŻEK M., MIKOS M., ROK. J. 2018. Puszcza Białowieska – raport z dewastacji. Obóz dla Puszczy, Fundacja Dzika Polska i Fundacja Greenpeace Polska, Teremiski.
• COLLINS B. S., PICKETT S. T. A. 1988. Demographic responses of herb layer species to experimental canopy gaps in a northern hardwood forest. Journal of Ecology 76: 437-450.
• DAWIDZIUK J., KSEPKO M. 2016. Analiza założeń i realizacja planów urządzenia lasu sporządzonych dla nadleśnictw Puszczy Białowieskiej na lata 2002–2011 i 2012–2021. W: Stan ekosystemów leśnych Puszczy Białowieskiej. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa.
• FLADE M. 1994. Die Brutvogelgemeinschaften Mittel- und Norddeutschlands. IHW – Verlag, Eching.
• FULLER R. J. 1995. Bird Life of Woodland and Forest. Cambridge University Press, Cambridge.
• GOŹDZIEWSKA K. 2016. Puszcza bez człowieka zginie. Z Andrzejem Koniecznym, wiceministrem środowiska, rozmawia Karolina Goździewska. Nasz Dziennik. Dostęp 20.02.2016. [http://www.naszdziennik.pl/polskakraj/152091,puszcza-bez-czlowieka-zginie.html].
• GRANICZNY S. 1979. Zmiany zasad zagospodarowania lasów Puszczy Białowieskiej w latach 1929-1976. Sylwan 11: 27-37.
• GRZYWACZ A., KECZYŃSKI A., SZCZEPKOWSKI A., BIELAK K., DROZDOWSKI S., BOLIBOK L., BRZEZIECKI B. 2017. Drzewa o rozmiarach pomnikowych w Rezerwacie Ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego W: KECZYŃSKI A. (red.) Lasy Rezerwatu Ścisłego Białowieskiego Parku Narodowego. Białowieski Park Narodowy, Białowieża, pp. 213-245.
• GUTOWSKI J. M., BOBIEC A., PAWLACZYK P., ZUB K. 2004. Drugie życie drzewa. WWF Polska, Warszawa – Hajnówka.
• HUNTER A. F.1995. The ecology and evolution of reduced wings in forest macrolepidoptera. Evolutionary Ecology 9: 275–287.
• JĘDRZEJEWSKI W., JĘDRZEJEWSKA B. 1995. projekt utworzenia Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 51(3):16-34.
• JONÁŠOVÁ M., PRACH K. 2008. The influence of bark beetles outbreak vs. salvage logging on ground layer vegetation in Central European mountain spruce forests. Biological Conservation 141: 1525-1535.
• KIMMINS J .P. 2004. Forest Ecology. A foundation for sustainable forest management and environmental ethics in forestry. Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey.
• KORBEL A. J., NIECHODA T. 2018. Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego. Dostęp 11.06.2018 [www.drzewa.puszczabialowieska.eu/index.php5?dzial=dab].
• KUJAWA A., ORCZEWSKA A., FALKOWSKI M., BLICHARSKA M., BOHDAN A., BUCHHOLZ L., CHYLARECKI P., GUTOWSKI J. M., LATAŁOWA M., MYSŁAJEK R. W., NOWAK S., WALANKIEWICZ W., ZALEWSKA A. 2016. Puszcza Białowieska – obiekt światowego dziedzictwa UNESCO – priorytety ochronne. Leśne Prace Badawcze 77: 302-323.
• LINDENMAYER D. B., NOSS R. 2006. The impacts of salvage harvesting on biodiversity and ecosystem processes: a brief overview. Conservation Biology 20: 949-958.
• LINDENMAYER D., THORN S., BANKS S. 2017. Please do not disturb ecosystems further. Nature Ecology & Evolution 1: 0031.
• MIKUSIŃSKI G., BUBNICKI J. W., CHURSKI M., CZESZCZEWIK D., WALANKIEWICZ W., KUIJPER D. P. J. 2018. Is the impact of loggings in the last primeval lowland forest in Europe underestimated? The conservation issues of Białowieża Forest. Biological Conservation 227:266-274./li>
• PĄCZEWSKI L. 1924.Lasy przemysł i handel drzewny w Polsce. Instytut wydawniczy Bibljoteka Polska, Warszawa.
• Plan ochrony BPN. 2014. Plan ochrony Białowieskiego Parku Narodowego Operat ochrony ekosystemów leśnych.
• Program na rzecz Puszczy. 2016. Program Działań na rzecz Puszczy Białowieskiej. Puszcza Białowieska – ochrona naturalnych procesów czy aktywna ochrona przyrody? PGL Lasy Państwowe. Dostęp 14.06.2018. [www.mos.gov.pl/fileadmin/user_upload/mos/Puszcza_Bialowieska/Program_dzialan_na_rzecz_Puszczy_Bialowieskiej/Puszcza_Bialowieska_ochrona_naturalnych.pdf].
• Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych.1995. Raport o stanie Puszczy Białowieskiej. Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, Białystok.
• ROBERTS M. R., ZHU L. 2002. Early response of the herbaceous layer to harvesting in a mixed coniferous-deciduous forest in New Brunswick, Canada. Forest Ecology and Management 155: 17–31.
• ROFF D. A. 1994. The evolution of flightlessness: is history important? Evolutionary Ecology 8: 639–657.
• SAMOJLIK T. 2007. Antropogenne przemiany środowiska Puszczy Białowieskiej do końca XVIII wieku. Praca doktorska, Białowieża-Kraków.
• SOUTHWOOD T. R. E. 1962. Migration of terrestrial arthropods in relation to habitat. Biological Reviews 37: 171-214.
• TOMIAŁOJĆ L., WESOŁOWSKI T. 2004. Diversity of the Białowieża Forest avifauna in space and time. Journal of Ornithology 145: 81-92.
• WALANKIEWICZ W., CZESZCZEWIK D., STAŃSKI T., SAHEL M., RUCZYŃSKI I. 2014 Tree cavity resources in spruce-pine managed and protected stands of the Białowieża Forest, Poland. Natural Areas Journal 34: 423-428.
• WESOŁOWSKI T. 2005. Virtual conservation: how the European Union is turning a blind eye on its vanishing primeval forests. Conservation Biology 19: 1349-1358.
• WESOŁOWSKI T. 2015. Dispersal in an extensive continuous forest habitat: Marsh Tit Poecile palustris in the Białowieża National Park. Journal of Ornithology 156: 349-361.
• WESOŁOWSKI T., MARTIN K. 2018. Tree holes and hole-nesting birds in European and North American forests. W: MIKUSIŃSKI G., ROBERGE J-M., FULLER R. J. (red). Ecology and conservation of forest birds, Cambridge University Press, Cambridge, pp. 79-134.
• WIĘCKO E. 1972. Puszcza Białowieska. PWN, Warszawa.
• WIĘCKO E. 1984. Puszcza Białowieska. PWN, Warszawa.
• ŻMIHORSKI M. 2010. The effect of windthrow and its management on breeding bird communities in a managed forest. Biodiversity and Conservation 19: 1871-1882.