Puszcza Białowieska – dlaczego jest taka wyjątkowa ?

 
Co decyduje o światowej randze przyrodniczej i znaczeniu kulturowym Puszczy Białowieskiej? Puszcza Białowieska zachowała wiele cech unikatowych dla lasów strefy umiarkowanej. Wyróżniają ją następujące atuty (Wesołowski i in. 2016):

(1) Puszcza Białowieska jest jednym z niewielu obszarów w Europie pokrytych nieprzerwanie lasem od ustąpienia lodowca do czasów obecnych (Latałowa i in. 2016).

(2) Na znacznym jej obszarze przebiegają niezakłócone bezpośrednią ingerencją człowieka procesy przyrodnicze. Pod ich wpływem znajdują się wszystkie składniki lasu, od roślin przez roślinożerców i drapieżniki po organizmy rozkładające martwe szczątki. Przykładami takich procesów są wieloletnie rytmy produkcji nasion drzew (np. dębu, grabu i klonu), cykliczne masowe pojawy owadów (np. piędzika przedzimka, kornika drukarza) i gryzoni, regulacja liczebności populacji zwierząt przez zmienne zasoby pokarmowe i drapieżnictwo, powolne zamieranie drzew i długotrwały rozkład ich szczątków (przegląd w Okołów i in. 2009).

(3) Puszcza jest jednym z niewielu miejsc w Europie, gdzie bardzo dobrze zachowały się zespoły organizmów charakterystyczne dla naturalnych lasów i występujących w nich typów siedlisk. Występują tu niezubożone zespoły mchów, grzybów i porostów, rozwijające się na starych drzewach i rozkładających się kłodach (Cieśliński 2003, Bohdan 2014); zespoły owadów i roślin zasiedlające wykroty i leżące kłody; mało zmienione zespoły ssaków, w tym zespół pięciu gatunków ssaków kopytnych; zespoły drapieżników i ich ofiar; pasożytów i ich gospodarzy oraz wiele innych (Jędrzejewski i Jędrzejewska 1998, Gutowski i Jaroszewicz 2001, Kujawa i in. 2016).

(4) Puszczę charakteryzuje dobrze zachowana, zwłaszcza w obszarach już chronionych, struktura gatunkowa, wiekowa (w tym, nieobecna w normalnych lasach gospodarczych, faza terminalna) i przestrzenna drzewostanów; obecność dużej liczby drzew o rozmiarach pomnikowych (Grzywacz i in. 2017, Korbel i Niechoda 2018), istotny udział w drzewostanach gatunków drzew niewystępujących (lub występujących sporadycznie) w innych masywach leśnych Polski: lipy, wiązu, klonu. Cechy te często warunkują występowanie bardzo rzadkich organizmów oraz kompletność tworzonych przez nie zespołów (Faliński 1986, Jędrzejewska i Jędrzejewski 1998).

(5) Olbrzymia liczba występujących tu gatunków żywych organizmów czyni z Puszczy Białowieskiej centrum różnorodności biologicznej w skali europejskiej (ok. 1070 gatunków roślin naczyniowych, ok. 260 gatunków mszaków (Faliński 1986) i ok. 4 000 gatunków grzybów, w tym ponad 500 gatunków porostów (Cieśliński i Czyżewska 2002, Kujawa i in. 2016), ponad 10 000 gatunków owadów, 180 gatunków ptaków gniazdujących i 58 gatunków ssaków, w tym największy lądowy ssak Europy – żubr (Gutowski i Jaroszewicz 2001, 2004). Wiele z żyjących tu gatunków (zwłaszcza bezkręgowców, porostów i grzybów) to gatunki reliktowe, zagrożone wymarciem w skali globalnej, związane z ekosystemem naturalnych lasów, np. zależne od rozległych skupisk kilkusetletnich drzewostanów, dużych ilości rozkładających się kłód itp. (przegląd w Gutowski i in. 2004). Prawie co roku opisywane są też stąd gatunki nowe dla nauki (np. Guzow-Krzemińska i in. 2018, Kukwa i in. 2017).

(6) Zachowanie pierwotnego – wynikającego z ewolucji – sposobu życia wielu organizmów (Tomiałojć i in. 1984, Wesołowski 1983, 2007, Jędrzejewska i Jędrzejewski 1998).

(7) Najliczniejsza na świecie wolno żyjąca populacja żubra, największego ssaka lądowego naszego kontynentu. Puszcza Białowieska, dzięki dobrze zachowanym – poprzez kilkusetletnią celową ochronę – ekosystemom leśnym i nieleśnym, umożliwiła przetrwanie tego ostatniego przedstawiciela megafauny i mogła być miejscem jego restytucji po wytępieniu podczas I wojny światowej (Krasińska i Krasiński 2004).

Żubr europejski (Bison bonasus).
Fot. Michael Gäbler (Bison bonasus (Linnaeus_1758), Wikimedia Commons), licencja CC BY 3.0.

 
(8) 600-letnia tradycja celowej i skutecznej ochrony całego ekosystemu leśnego. Puszcza od początków XV wieku do końca I Rzeczypospolitej była chroniona jako dobra królewskie, a w XIX wieku – jako obszar łowiecki carów Rosji. Wypracowany przez kilka stuleci (XV-XVIII wiek) system ochrony Puszczy przy udziale licznych, dobrze uposażonych lokalnych służb jest unikatowym w skali Europy i świata przykładem skutecznej ochrony lasów z ich najcenniejszymi gatunkami zwierząt (przegląd w Samojlik 2005).

(9) Zachowanie, dzięki ograniczonej gospodarce leśnej, unikatowych śladów działalności człowieka na obszarach leśnych, stanowiących kulturowe dziedzictwo Puszczy Białowieskiej (Samojlik 2007, Latałowa i in. 2015).

Wymienione wyżej wartości przyrodnicze i kulturowe Puszczy Białowieskiej sprawiają, że jest ona bezcennym matecznikiem różnorodności gatunkowej i genetycznej, żywym laboratorium, unikatowym wzorcem dla nauk biologicznych i leśnych, ochrony przyrody i zarządzania zasobami naturalnymi, niezastąpionym modelem i punktem odniesienia przy wszelkich porównaniach ze środowiskami bardziej przekształconymi przez człowieka (Hunter 1996, Angelstam 1996, Rebane i in. 1997, Angermeier 2000, Stutchbury i Morton 2001, Wesołowski 1983, 2005).

Ze względu na swoje walory Puszcza przyciąga setki naukowców z całego świata. Przyjeżdżają, gdyż mogą tu obserwować i badać unikalne gatunki zwierząt, grzybów i roślin, w tym drzewa we wszystkich fazach wzrostu, rozwoju i zamierania. Przyjeżdżają dlatego, że można tu badać reakcje, zależności i związki pomiędzy organizmami w niepowtarzalnych na niżu europejskim warunkach lasów naturalnych. Wyniki badań z Puszczy Białowieskiej stanowią nieodzowny punkt odniesienia dla badań prowadzonych w lasach na innych obszarach. Tylko w roku 2017 roku ukazało się 1 515 (9 598 w ostatniej dekadzie) publikacji naukowych powołujących się na wyniki badań z Puszczy Białowieskiej (SCOPUS 2018).

Literatura:

• ANGELSTAM P. 1996. Ghost of forest past – natural disturbance regimes as a basis for reconstruction of biologically diverse forests in Europe. W: DEGRAFF R. I., MILLER R. I. (red.). Conservation of faunal diversity in forested landscapes. Chapman and Hall, London, pp 287-336.
• ANGERMEIER P. L. 2000. The natural imperative for biological conservation. Conservation Biology 14: 373-381.
• BOHDAN A. 2014. Znaczenie ochrony biernej dla zachowania porostów – reliktów lasów pochodzenia pierwotnego w Puszczy Białowieskiej. Przegląd Przyrodniczy 25: 151-161.
• CIEŚLIŃSKI S. 2003. Atlas rozmieszczenia porostów (Lichenes) w Polsce Północno – Wschodniej. Phytocenosis 15 (N.S.), Suppl. Cartographie Geobotanice 15: 1-430.
• CIEŚLIŃSKI S., CZYŻEWSKA K. 2002. Porosty Puszczy Białowieskiej na tle innych kompleksów leśnych w Polsce północno-wschodniej. Kosmos 51: 443-451.
• FALIŃSKI J. B. 1986. Vegetation dynamics in temperate lowland primeval forest. Dr. W. Junk Publishers. Dordrecht.
• GRZYWACZ A., KECZYŃSKI A., SZCZEPKOWSKI A., BIELAK K., DROZDOWSKI S., BOLIBOK L., BRZEZIECKI B. 2017. Drzewa o rozmiarach pomnikowych w Rezerwacie Ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego W: KECZYŃSKI A. (red.) Lasy Rezerwatu Ścisłego Białowieskiego Parku Narodowego. Białowieski Park Narodowy, Białowieża, pp. 213-245.
• GUTOWSKI J. M., BOBIEC A., PAWLACZYK P., ZUB K. 2004. Drugie życie drzewa. WWF Polska, Warszawa – Hajnówka.
• GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. 2001. Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa.
• GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. 2004. Puszcza Białowieska jako ostoja europejskiej fauny owadów. Wiadomości Entomologiczne 23, supl. 2: 67-87.
• GUZOW-KRZEMIŃSKA B., ŁUBEK A., KUBIAK D., OSSOWSKA E., KUKWA M. 2018. Phylogenetic approaches reveal a new sterile lichen in the genus Loxospora (Sarrameanales, Ascomycota) in Poland. Phytotaxa 348(3): 211–220.
• HUNTER M. L. 1996. Benchmarks for managing ecosystems: are human activities natural? Conservation Biology 10: 695-697.
• JĘDRZEJEWSKA B, JĘDRZEJEWSKI W. 1998. Predation in vertebrate communities. The Białowieża Primeval Forest as a case study. Springer-Verlag, Berlin.
• KORBEL A. J., NIECHODA T. 2018. Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego. Dostęp 11.06.2018 [www.drzewa.puszczabialowieska.eu/index.php5?dzial=dab].
• KRASIŃSKA M., KRASIŃSKI Z. A. 2004. Żubr – monografia przyrodnicza, SFP Hajstra, Białowieża.
• KUJAWA A., ORCZEWSKA A., FALKOWSKI M., BLICHARSKA M., BOHDAN A., BUCHHOLZ L., CHYLARECKI P., GUTOWSKI J. M., LATAŁOWA M., MYSŁAJEK R. W., NOWAK S., WALANKIEWICZ W., ZALEWSKA A. 2016. Puszcza Białowieska – obiekt światowego dziedzictwa UNESCO – priorytety ochronne. Leśne Prace Badawcze 77: 302-323.
• KUKWA M., CZARNOTA P., ŁUBEK A. 2017. Three lichen species in Buellia, Catillaria, and Cheiromycina, new to Poland. Mycotaxon 132: 177-182.
• LATAŁOWA M., ZIMNY M., JĘDRZEJEWSKA B., SAMOJLIK T. 2015. Białowieża Primeval Forest: A 2000-year interplay of environmental and cultural forces in Europe’s best preserved temperate woodland. W: KIRBY K. J., WATKINS CH. (red.) Europe’s changing woods and forests. From wildwood to managed landscapes. CABI Publishing, Wallingford UK, pp 243-263.
• LATAŁOWA M., ZIMNY M., PĘDZISZEWSKA A., KUPRYJANOWICZ M. 2016. Postglacial history of Białowieża Forest – vegetation, climate and human activity. Parki Narodowe i Rezerwaty. Przyrody 35(1): 3-49.
• OKOŁÓW C., KARAŚ M., BOŁBOT A (Eds.). 2009. Białowieski Park Narodowy. Poznać – Zrozumieć – Zachować. Białowieski Park Narodowy, Białowieża.
• REBANE M., WALICZKY Z., TURNER R. 1997. Boreal and temperate forests. In: TUCKER G.M., EVANS M. I. (red.). Habitats for birds in Europe: a conservation strategy for the wider environment. BirdLife, Cambridge.
• SAMOJLIK T. (red.). 2005. Conservation and hunting. Białowieża Forest in the time of kings. Mammal Research Institute, Białowieża.
• SAMOJLIK T. 2007. Antropogenne przemiany środowiska Puszczy Białowieskiej do końca XVIII wieku. Praca doktorska, Białowieża-Kraków.
• Scopus 2018. SCOPUS – Liczba publikacji naukowych z „Bialowieza” w tytule, abstrakcie, słowach kluczowych lub źródłach. Dostęp 26.06.2918. [https://www.scopus.com/home.uri].
• STUTCHBURY B. J. M., MORTON E. S. 2001.Behavioral ecology of tropical birds. Academic Press, London.
• TOMIAŁOJĆ L., WESOŁOWSKI T., WALANKIEWICZ W. 1984. Breeding bird community of a primaeval temperate forest (Białowieża National Park, Poland). Acta Ornithologica 20: 241-310.
• WESOŁOWSKI T. 1983. The breeding ecology and behaviour of Wrens Troglodytes troglodytes living under primaeval and secondary conditions. Ibis 125: 499-515.
• WESOŁOWSKI T. 2005. Virtual conservation: how the European Union is turning a blind eye on its vanishing primeval forests. Conservation Biology 19: 1349-1358.
• WESOŁOWSKI T. 2007. Primeval conditions – what can we learn from them? Ibis 149,suppl. 2: 64-77.
• WESOŁOWSKI T., KUJAWA A., BOBIEC A., BOHDAN A., BUCHOLZ L., CHYLARECKI P., ENGEL J., FALKOWSKI M., GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B., NOWAK S., ORCZEWSKA A., MYSŁAJEK J. W., WALANKIEWICZ W. 2016. Spór o przyszłość Puszczy Białowieskiej: mity i fakty. Głos w dyskusji. www.forestbiology.org (2016), Article 1: 1-12.