Puszcza Białowieska – kalendarium : Królowie

14 sierpnia 1385
W Krewie ma miejsce zawarcie unii personalnej Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim. Wkrótce, 4 marca 1386 roku zostaje koronowany w Katedrze Wawelskiej Władysław Jagiełło. Puszcza Białowieska na ponad 400 lat dostaje się pod panowanie polskich królów. Wcześniej przez większą część czasu od XII wieku Puszcza należała do książąt wołyńskich, a od początku XIV wieku do litewskich (Giedymina, dwukrotnie Jagiełły, Kiejstuta).

grudzień 1409
W Puszczy Białowieskiej przez 8 dni poluje król Władysław Jagiełło. Przebywa w tym czasie prawdopodobnie w dworku Witolda w uroczysku zwanym później Stara Białowieża. Łowy zostają przeprowadzone w ramach przygotowań do Wyprawy Pruskiej, której kluczowym wydarzeniem staje się potem bitwa pod Grunwaldem w 1410 roku. Tak opisuje to Jan Długosz w dziele „Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae” („Roczniki, czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego”):
” KRÓL WŁADYSŁAW NARADZA SIĘ Z KSIĄŻCIEM WITOŁDEM O UZBROJENIACH NA WYPRAWĘ PRUSKĄ, I ZROBIENIU MOSTU ZE STATKÓW WODNYCH; ORAZ PRZYJMUJE POSELSTWO ALEXANDRA V PAPIEŻA Z ŻĄDANIEM HOŁDU POSŁUSZEŃSTWA; ZWIERZYNĘ UBITĄ NA ŁOWACH I ZASOLONĄ POSYŁA DO PŁOCKA NA ZAPAS WOJNY PRZYSZŁEJ, A W LUBOWLI KOŚCIOŁ W PRZECIĄGU JEDNEGO DNIA WYSTAWIA.
(…)
Z Kamieńca król Władysław wyjechał na łowy do Białowieży za rzekę Lśnę (Lszna); Alexander zaś książę Litewski udał się do Litwy wraz z chanem Tatarskim, którego przez całą zimę i aż do dnia Ś. Jana Chrzciciela z wszystką drużyną jego i żonami w kraju trzymał. Władysław zaś król Polski zabawiając się łowami w Białowieży przez ośm dni, wielką ilość zwierzyny ubił, którą soloną w beczkach spuścił Narwią i Wisłą do Płocka, aby mieć z niej zapas gotowy na przyszłą wojnę.
(…) ”
Datę tą, jako umownie wyznaczającą uznanie Puszczy Białowieskiej za królewski teren łowów, przyjmuje się za początek jej ochrony. Chociaż z pewnością nie zgodziłaby się z tym zwierzyna.

1426
Mający już 75 lat Władysław Jagiełło podczas polowania na niedźwiedzia w Puszczy Białowieskiej łamie nogę. Niektórzy uważają,że schronił się tam wraz z rodziną i orszakiem przed zarazą morową. Tak opisuje to Długosz:
„WŁADYSŁAW KRÓL NA POLOWANIU ŁAMIE NOGĘ. POSŁOWIE WYPRAWIENI DO PRAS PRZEKŁADAJĄ, MISTRZOWI, ABY POMNY NA ZAWARTE UKŁADY NIE DOMAGAŁ SIĘ MŁYNA ZWANEGO LUBICZ.
Władysław król Polski po świętach Narodzenia Pańskiego, które wraz z żoną królową Zofią w Wilnie obchodzil, i po upływie pewnego przeciągu czasu, gdy przed zapustami, z uśmierzeniem się już zarazy morowoj, z Litwy wybierał się do Polski, w puszczy łowieckiej, Białowieżą zwanej, goniąc za niedźwiedziem, nieszczęśliwą przygodą nogę złamał. Ruszywszy ztamtąd do ziemi Chełmskiej, dni zapustne i post cały przepędził w Lubomli i Krasnymstawie, lecząc się na nogę. W samo zaś środopoście odprawiono zjazd walny w Warcie; na który lubo Władysław król Polski nie przybył, jako chory na nogę, pozjeżdżali się jednak celniejsi radcy królestwa, i układali, jaką dać mieli odpowiedź Alexandrowi Witoldowi wielkiemu książęciu Litewskiemu, żądającemu, aby młyn Lubicki odstąpili Krzyżakom. (…)”

1492 – 1506
Okres panowania Aleksandra Jagiellończyka.
Prawdopodobnie dwukrotnie przejeżdża on przez Puszczę Białowieską w sierpniu i wrześniu 1494 roku podczas podróży trasą Wołkowysk-[Puszcza]-Drohiczyn-Brześć Litewski-Kamieniec Litewski-[Puszcza]-Krynki. Możliwe, że zatoczenie przez orszak wielkiego księcia tej pętli ma na celu zgromadzenie dziczyzny na potrzeby wesela z okazji ślubu z cóką Iwana III Heleną, który odbywa się 18 lutego 1495 roku.
W styczniu 1497 roku i w czerwcu 1502 roku król przebywa w położonym blisko Puszczy Kamieńcu Litewskim, co też może być okazją do wypadu na łowy.
Na przełomie 1505 i 1506 roku być może poluje w Puszczy podczas podróży Bielsk-Grodno-Kołodziczna-[Puszcza]-Brześć.
Według mało wiarygodnych źródeł Aleksander Jagiellończyk poluje w Puszczy Białowieskiej na żubry wraz z żoną Heleną w 1504 roku. Podczas łowów żubry omal nie zrzucają królowej i dwórek z podestu. Najprawdopodobniej jednak król cały rok spędza w Koronie, głównie w Krakowie.

grudzień 1506
Król Zygmunt I Stary w drodze na koronację z Wilna do Krakowa przebywa w Białowieży, niewykluczone że w nowo zbudowanym zameczku myśliwskim nad rzeką Łętownią (Łutownią) na uroczysku Stara Białowieża. W każdym razie dwór białowieski musiał być wtedy na tyle pojemny, by pomieścić orszak monarchy.
W czerwcu 1507 roku król być może przejeżdża przez Puszczę w drodze z Kamieńca Litewskiego do Wilna, a w styczniu 1516 roku pokonując trasę Kamieniec Litewski-[Puszcza]-Krynki. W 1522 roku Zygmunt odwiedza Wołkowysk, Nowy Dwór i Kamieniec. W Kamieńcu przebywa również 28 lipca 1535 roku i 26 października 1536 roku. Inną okazją do pobytu Zygmunta I Starego w Puszczy Białowieskiej mogła być też podróż z Brześcia do Wilna w 1540 roku.

1506 – 1548
(daty orientacyjne) W XVI wieku panowie litewscy często wysyłają w ciasnych skrzyniach łowione w Puszczy Białowieskie niedźwiedzie rozdającym przywileje Zygmuntowi Staremu i Bonie. W Puszczy Niepołomnickiej pod Krakowem król urządza potem dla zagranicznych gości sadystyczne zabawy kończące się śmiercią zwierzęcia. Podczas jednej z nich przerażony niedźwiedź atakuje będącą wtedy w ciąży Bonę. Królowa uchodzi z życiem, ale urodzone przedwcześnie dziecko umiera.
Obyczaj ten trwa setki lat.

1514 – 1557
W latach 1514, 1529 (Zygmunt I Stary) i około roku 1557 (Zygmunt II August) ukazują się w Polsce pierwsze ustawy leśne. Nadają one najpierw 2/3, a potem cały dochód z użytkowania lasów hospodarowi, czyli królowi. Na pierwszy ogień idą puszcze na położonej blisko morza Żmudzi. Wyręb drzew w Puszczy Białowieskiej rozpoczyna się dopiero w XVII wieku. Chroni ją bowiem pamięć polowań Władysława Jagiełły i jego potomków.

Puszcza Białowieska w XV-XVI wieku (czerwona linia), według ordynacji z 1639 roku (ciemno-zielona linia) oraz w XX wieku (zielone tło) – porównanie (na podstawie: Samojlik 2004, Hedemann 1939).
Za czasów Jagiellonów w XV-XVI wieku zajmuje ona powierzchnię około 180 tys ha (obecnie tylko około 150 tys. ha). Ze wszystkich sąsiadujących z nią puszcz status puszczy królewskiej ma tylko Puszcza Kamieniecka. W XIX wieku do Puszczy Białowieskiej zostaje przyłączona Puszcza Świsłocka (skonfiskowana Tyszkiewiczom za udział w powstaniu listopadowym), a w XX wieku puszcza Ladzka będąca pozostałością Puszczy Bielskiej.
Mapa wykonana przy pomocy programu GMT-5.1.1 z użyciem plików KML przygotowanych przy pomocy programu Google Earth.

1518
Ochrona żubra i traktowania go jako zwierzyny królewskiej sięga co najmniej początku XVI wieku. W tym przykładowym roku administrujący dzierżawca Kamieńca (i Puszczy) Bohusz Bohowitynowicz otrzymuje list, w którym zostaje zobowiązany do ochrony zwierzyny grubej oraz otrzymuje całkowity zakaz zabijania żubrów.
Zabicie żubra wymaga specjalnego pozwolenia od króla. Na przykład w 1577 roku Batory zezwala zabić w Puszczy Białowieskiej 4 żubry marszałkowi Radziwiłłowi i 4 żubry (oraz 4 łosie) podkanclerzowi koronnemu Janowi Zamoyskiemu.

1518
Za zwierzynę królewską uważany jest też bóbr. Już we wspomnianym wyżej liście do dzierżawcy kamienieckiego król zastrzega sobie „hony bobrowe wszystkie”. Łowienie bobrów w kraju i Puszczy w XVI-XVII wieku zostaje kilkakrotnie uregulowane prawnie. Czynnością tą zajmują się bobrownicy, których okoliczni włościanie mają obowiązek żywić podczas jej wykonywania. Zwierzchnikami bobrowników są często specjalnie wyznaczeni bobrowniczowie. W „Ustawie na zwierza” z 1643 roku Sapieha zakazuje łowienia tych gryzoni innym osobom „pod gardłem”. W połowie XVIII wieku bobrów już prawie nie ma, na rzece Leśnej w Puszczy Białowieskiej żyją jeszcze w latach 1836-1837, potem słuch po nich ginie.

1521 – 1537
Mają miejsce jedyne dwa przypadki nadania prawa wyrębu drzew w Puszczy Białowieskiej i to wyłącznie na własne potrzeby za czasów Jagiellonów. W 1521 roku Zygmunt I Stary nadaje je cerkwi w Szereszewie, a w 1537 roku królowa Bona kościołowi szereszewskiemu.
Prawo wstępu do lasów, rybołówstwa, myślistwa i bartnictwa posiada na Litwie ogólną nazwę wchodów. Stosuje się ją również do samych obiektów użytkowania. Za czasów Jagiellonów najważniejszymi uprawnieniami wchodowymi do Puszczy Białowieskiej (będącej własnością królewską) są przede wszystkim sianożęcia nadrzecznych łąk, a oprócz tego drzewa bartne oraz budowa jazów i łowienie ryb na rzekach. Prawo do wyrębu drewna na własne potrzeby zostaje udzielone tylko w dwóch wymienionych wyżej przypadkach. Prawo do odprawiania w swych wchodach gonów bobrowych i łowów (z wyjątkiem żubra i jelenia !) posiada jedynie kasztelan bracławski Andrzej Kapusta (1571), jednak nie jest ono przez niego prawdopodobnie wykorzystywane.

1523
Mikołaj Hussowski pisze łaciński poemat „Pieśń o żubrze” (Carmen de statura, feritate ac venatione bisontis, w skrócie Carmen de bisontis). Początkowo ma być on dołączony do wypchanego białowieskiego żubra i wysłany w darze dla papieża Leona X od wojewody wileńskiego Mikołaja Radziwiłła. Papież jednak umiera jeszcze przed ukończeniem utworu i ostatecznie pieśń zostaje dedykowana królowej Bonie.

1529
W ustawie z tego roku m.in. po raz pierwszy jest mowa o osocznikach. Wspomina o nich również ustawa na wołoki z 1557 roku, szczegółowo ich powinności omawia „Ordynacja Puszczy J. K. Mci leśnictwa białowieskiego” z roku 1639. Osocznicy zajmują się „soczeniem” (osaczaniem) zwierza oraz pilnowaniem Puszczy i zwierzyny, zwłaszcza poprzez pełnienie służby z oszczepem w budach (stąd nazywani są też budnikami). W zamian za to otrzymują pewne przywileje. W rejonie Puszczy Białowieskiej w latach 1639-1764 jest 9-15 wsi osockich i około 150-280 osoczników. Pod koniec XVIII wieku stają się przeżytkiem i są zastępowani przez funkcjonariuszy (strzelców, gajowych) mających swój obręb (gaj), codziennie dozorowany.

Oszczepnicy, Julian Fałat 1890, akwarela na papierze, Muzeum Narodowe, Warszawa.

1529
Za zabicie tarpana grozi kara śmierci (Statut Litewski)

1538
Zygmunt I Stary wydaje specjalne prawo ustalające organizację i ochronę łowów królewskich.. Zabrania ono wchodzenia do puszcz królewskich z psem lub bronią, wprowadza karę śmierci za zabicie grubej zwierzyny (nawet sarny). Następuje wtedy podział Puszczy Białowieskiej na 137 ostępów, zostaje osiedlonych w niej 277 osoczników.

Żubr, Sigismund von Herberstein, 1556 (Wikimedia).

1538
Królowa Bona ustawowo nakazuje zarejestrować barcie. Bartnictwo istnieje do połowy XIX wieku. Miód używany jest powszechnie jako słodycz, wosk do wyrobu świec. W XVI wieku wosk jest głównym towarem eksportowym ze wschodniej Europy. Barcie nie tylko przynoszą korzyści, ale i szkodzą lasom. W Puszczy Białowieskiej w owych czasach tysiące starych drzew o średnicy około metra (głównie sosen, rzadziej dębów oraz wiązów, świerków i jodeł) ma wydrążone barcie. Ponadto bartnicy stanowią zagrożenie pożarowe.

Bartnik siedzący na leziwie, podbierający miód, Zygmunt Gloger 1900-1903, Encyklopedia staropolska ilustrowana (Wikimedia).

18 – 27 stycznia 1546
W Puszczy przez 9 dni poluje Zygmunt II August. Zostaje ubite tyle zwierzyny, że nie wiadomo co z nią robić. 35 beczek solonej dziczyzny król przesyła do Krakowa, nieznaną ich liczbę do Poznania.

1557
W Wielkim Księstwie Litewskim zostaje ogłoszona „reforma wołoczna” powstrzymująca dziką kolonizację. Przez przypadek przyczynia się ona do ochrony Puszczy. Drugi szczęśliwy zbieg okoliczności obok uznania jej przez monarchów za prywatny teren łowów.
Reforma powoduje wyrównanie granic Puszczy przez przymusowe odmiany, a tym samym lepszą jej ochronę. Porządkuje też w pewnym stopniu sprawy wchodów zabezpieczając ostępy na wyłączny użytek łowiecki króla. Dzięki temu zostają ochronione nejcenniejsze partie Puszczy.
Ustawa na wołoki zajmuje się też m.in. ochroną grubego zwierza (nawet sarny), zwłaszcza w puszczach królewskich, gdzie zabicie jego jest karane gardłem. Reguluje również łowienie bobrów.

1576 – 1586
Okres panowania Stefana Batorego. Na pewno przebywa on w Białowieży 6-10 stycznia 1581 roku. Prawdopodobnie odbywają się wtedy łowy, ponieważ w tym samym roku król wypłaca jednemu z poddanych odszkodowanie za rany odniesione podczas polowania na niedźwiedzia. Drugi udokumentowany pobyt Batorego w Puszczy ma miejsce we wrześniu 1584 roku, kiedy to podpisuje w Białowieży list do kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Stefan Batory w Puszczy Białowieskiej wg Karcowa (Karcov 1903).

Według niektórych źródeł podczas łowów król używa słynnej „trzeciomilowej” sieci o długości 24 km. Śladem po łowach z tamtych czasów ma być nazwa Góra Batorego, nadana puszczańskiemu wzgórzu będącemu podobno miejscem rozbicia jednego z królewskich obozowisk.
Nikt nie wie, gdzie tak naprawdę był zlokalizowany dwór łowiecki Jagiellonów i Batorego. Najprawdopodobniej znajdował się on w Białowieży lub w uroczysku Stara Białowieża. W latach 2003-2005 w Parku Pałacowym w Białowieży zostają odkryte resztki nieznanego dworu z XVII wieku związanego z dynastią Wazów, a w 2006 roku w uroczysku Stara Białowieża pochodzące z drugiej połowy XVI wieku pozostałości dwóch budynków z piecami.
Za czasów Batorego powstaje pierwszy w Puszczy zwierzyniec nazwany Wielka Kletnia. Zostaje on umieszczony na obszarze obecnego parku narodowego w pobliżu źródeł dzisiejszej rzeczki Orłówki i leśniczówki Dziedzinka. Polujący mordują w jej zagrodach zwierzynę.

1586 – 1696
Następuje niemal całkowita przerwa w łowach królewskich.

1589 – 1590
Zygmunta III Waza rozdziela dobra królewskie od publicznych. Powstają w ten sposób ekonomie królewskie („dobra stołowe”). W 1589 roku w konstytucji na Litwie w „Ordinatio o prowentach królewskich” zostaje wydzielony z dóbr państwowych „Brześć z Kobryniem ze wszystkiem” (czyli i z Puszczą Białowieską). Puszcza zostaje więc zaliczona do królewskich dóbr stołowych.
W XVII i XVIII wieku w ekonomiach stosowany jest system dzierżaw. Administratorom ogranicza się zwykle możliwość łowów poprzez wyznaczenie deputatu zwierzyny na własne potrzeby, a w wydzielonych częściach lasu tzw. ostępach zakazuje. Organizacją łowów królewskich i ochroną zwierzyny zajmuje się urząd łowiecki kierowany przez łowczego zależnego od podskarbiego. Jest to też jedyna jurysdykcja, której podlegają strażnicy, strzelcy i osocznicy.

1625
Najstarsze pisane ślady dworu Jamno położonego między Puszczą Białowieską a Kamieńcem Litewskim, obecnie w pobliżu wsi Jemenka na Białorusi. Jamno to dawna siedziba administratora (leśniczego) Puszcz Białowieskiej i Krzemienieckiej. Na przełomie XVII i XVIII wieku władcy polujący w Puszczy chętniej goszczą w Jamnej niż w Białowieży.

1627
W Puszczy Jaktorowskiej pada ostatni w Polsce tur.

1639
W „Ordynacji Puszczy J. K. Mci leśnictwa białowieskiego” z czasów Władysława IV Wazy pojawia się pierwsza wzmianka o dworze „w Białowieżach dla przyjazdu J.K. Mości i łowów” zbudowanym niedaleko Kniehiniego Błota i o innych budowlach będących zalążkiem dzisiejszej Białowieży.

1640
Król Władysław IV Waza zakazuje wyrębu żywych drzew.

1641
Ordynacja puszcz królewskich z tego roku wydana za panowania Władysława IV wprowadza ścisłą ochronę puszcz koronnych, a zwłaszcza Puszczy Białowieskiej. Wjazd do Puszczy jest możliwy tylko za pisemnym zezwoleniem króla (jak i użytkowanie), leśniczy królewski zostaje upoważniony do bezpośredniego porozumiewania się z królem o każdej porze.

1643
W Puszczy poluje Władysław IV Waza, zatrzymuje się prawdopodobnie w dworze myśliwskim

1650 – 1657
W latach 1650 i 1657 w Puszczy poluje Jan Kazimierz.

1660
Mniej więcej w tym okresie rozpoczyna się handel drewnem z Puszczy Białowieskiej. Na przykład w tym konkretnym roku zostaje podpisany trzyletni kontrakt z burmistrzem Gryskiewiczem „Ordinacja towarów leśnych puszcze grodzieńskiej r. 1660”. Kontrahent („faktor nasz”, czyli królewski) dostaje pożytki drzewne w trzyletną arendę, w zamian za co płaci tzw. pniewszczyznę.
Towary leśne z Puszczy (klepki, tarcice, desczki, pawiny) są spławiane do Królewca i do Gdańska.

1674 – 1696
Królem Polski jest Jan III Sobieski. Puszczę Białowieską jako jedyną z kilunastu puszcz królewskich administruje osobiście w latach 1680-1693 jego łowczy Ernest Doenhoff. Prawdopodobnie odgrywa on decydującą rolę w uratowaniu jej przed coraz większą presją na eksploatację drewna. W tym czasie bowiem w co najmniej dwóch kontraktach (1679, 1691) na towary leśne W. X. Litewskiego niemal całkowicie zostaje zakazany wyręb drzew w Puszczy Białowieskiej. Następuje to poprzez drastyczne ograniczenie sortymentów, a w drugim przypadku również i obszaru (do ostępów stanowiących około 5% powierzchni Puszczy). W kontrakcie z 1675 roku (którego przedłużeniem jest pierwszy z wyżej wymienionych) są zawarte też zapisy chroniące zwierzynę – m.in. zakaz wchodzenia z psami i rusznicami dla osób spoza służb leśnych i łowieckich, brak żubrów i łosi w deputacie, poważne ograniczenie polowań na jelenie. Jest to równocześnie najpoźniejsze znane dotąd potwierdzenie występowania jelenia w Puszczy Białowieskiej. Następny władca – August II Mocny Sas przy okazji przedłużania kolejnej umowy wyłącza Puszczę całkowicie z kontraktu. Po śmierci Doenhoffa Puszczę dostaje w administrację jego dotychczasowy podwładny, rotmistrz Sobieskiego Aleksander Gotard Szersztett.
Potomek spolonizowanej linii magnatów inflanckich Łowczy W. X. Litewskiego Ernest Doenhoff sprawuje również funkcje generała lejtnanta, wojewody malborskiego, kasztelana wileńskiego, dowódcy brygady w odsieczy wiedeńskiej, doradcy Jana III Sobieskiego oraz marszałka dworu królowej Marysieńki. Jest trzecim przedstawicielem rodu Doenhoffów administrującego przez kilkadziesiąt lat w XVII wieku Leśnictwa Białowieskieie i Kamienieckie. W okresie tym ulega rozbudowie wspomniany już wczesniej piękny dwór w Jamnie (na pd wschód od Dmitrowicz na Białorusi), wokól niego powstaje osada. Dla króla przebywającego na łowach zostaje przeznaczony wielki dom o kilku pokojach, w nich piece z kaflami polewanymi z herbem Doenhoffów (czarna głowa dzika w białym polu). Obok stoją domy leśniczego i urzędniczy, zabudowania gospodarcze dla licznego bydła (79 sztuk) i ptactwa domowego, „turma” dla przestępców, browar, słodownia, karczma, sad z pasieką, sadzawka z karasiami, na dziedzińcu kamienny zegar słoneczny na drewnianym słupie, brama wjazdowa od strony Kamieńca. Osada Jamno zosteje jednak zniszczona podczas Potopu w połowie XVII wieku.
W niektórych dokumentach z czasów Sobieskiego pojawia się również zagadkowa informacja o ponownym wykupieniu i przyłączeniu Leśnictwa Białowieskiego do dóbr stołowych po wcześniejszym „alienowaniu”.

1697 – 1733
August II Sas królem Polski i Wielkim Księciem Litewskim (z przerwą 1704 – 1709). Jest on miłośnikiem łowów w Puszczy Białowieskiej, które zostają wznowione. Następuje likwidacja założonych w połowie XVII wieku fabryk żelaza (rudni), potażu i smoły, a przy tym wysiedlenie wielu ludzi wybijających zwierzynę. Za panowania Augusta II Sasa zostaje zwiększona również straż łowiecka.

1700
Z tego roku pochodzi najstarszy znany zapis o dokarmianiu żubrów. Królewska komisja wizytująca Puszczę Białowieską zaleca wyznaczenie w niektórych ostępach dodatkowych sianożęci, przy czym część z nich ma być wydzierżawiona na czynsze, a reszta pozostawiona na „przekarmienie zwierzyny”.
Ta sama komisja ogranicza również wypasanie bydła w Puszczy dla ochrony zwierzyny, ptactwa i roślinności. Zaleca, żeby więcej niż na ćwierć mili w głąb lasu go nie pędzono, zakazuje pasterzom używania psów oraz rozniecania ognia.

1705
Wyginięcie jelenia w Puszczy.

listopad 1705
August II Sas z trudem przeżywa spotkanie z puszczańskim niedźwiedziem.

1710
Do Białowieży dociera z Gdańska dżuma. Mieszkańcy palą domy i zakładająi nowe osady. W oddziale 451 znajduje się zbiorowa mogiła (przy drodze do rez. pokazowego).

1728
Ostatnie polskie tarpany żyją jeszcze tylko w Puszczy Białowieskiej. Na Litwie ostatni pada w 1788 roku, na Ukrainie w 1879 roku.

1733 – 1763
August III Sas królem Polski i wielkim księciem litewskim. W tym okresie polowania odbywają się ze szczególnym przepychem. Następuje wzmocnienie straży łowieckiej, dla której zostają zbudowane mieszkania wokół Puszczy. Polowania królewskie odbywają się zwykle w zagrodach zwanych Altaną, powstałych w miejscu znacznie obszerniejszego zwierzyńca Wielka Kletnia z czasów Stefana Batorego. Po polowaniu z 1752 roku w odniesieniu do tego nowego miejsca kaźni zwierzyny zaczyna się używać nazwy Augustowy Sad. Nad Narewką na miejscu dworu Władysława IV Wazy powstaje nowy oraz oddzielne budynki dla sprowadzonych z Saksonii jegrów.

1738
August III Sas ustanawia order św. Huberta dla najszlachetniej urodzonych za najwyższe zasługi łowieckie, a następnie sam się nim odznacza.

27 września 1752
August III Sas urządza najwspanialsze i najbardziej udane (a raczej krwawe) polowanie królewskie w Puszczy Białowieskiej. Powszechnie uważa się, że odbywa się ono w zagrodzie znajdującej się na obszarze zajmowanym w czasach Stefana Batorego przez znacznie obszerniejsząj od niej Wielką Kletnię. Od czasu tego polowania jest ona zresztą często nazywana Augustowym Sadem. W altanie czyli mówiąc wprost na strzelnicy obok króla i królowej „są przytomni” Hetman Wielki Koronny Jan Klemens Branicki oraz wielu innych dygnitarzy. Zostają zabite 42 żubry, 13 łosi i 2 sarny (jeleni już wtedy w Puszczy nie ma). Sama królowa od niechcenia trafia bez pudła 20 żubrów, w przerwach między strzałami zabawiając się lekturą. Na pamiątkę tych „łowów” zotaje postawiony obelisk.

Obelisk upamiętniający polowanie Zygmunta Augusta III z 1752 roku (Wikimedia).

Jest on najstarszym zabytkiem w Białowieskim Parku Narodowym. Pierwotnie zostaje ustawiony obok królewskiej drogi z Warszawy do Białowieży, a potem do Brześcia (obecnie grobla między stawami w Parku Pałacowym). W 1915 roku razem z wyposażeniem pałacu, zbiorami muzeum i pomnikiem żubra zostaje wywieziony w głąb Rosji, w 1921 roku wraca do Polski i pęknięty leży na dziedzińcu Zamku Królewskiego w Warszawie, tuż przed wojną staje ponownie na grobli miedzy stawami w Białowieży.

Wyjazd Jego Król. Mości Augusta III, króla polskiego i elektora saskiego, na wielkie łowy na żubra do Puszczy Białowieskiej w dniu 27 września 1757 (w: Julius Karol von Brincken, „Mémoire descriptif sur la forêt impériale de Białowieża, en Lithuanie”, 1826).

Również we wrześniu hetman Branicki urządza u siebie w Choroszczy bardzo kuriozalną zabawę dla króla. Jak pisze w „Pamiętnikach” Stanisław August Poniatowski „zupełnie w jego guście”. Polega ona na strzelaniu do zwierząt w locie. Wilki, dziki i niedźwiedzie są pędzone specjalnym pomostem z zapadnią, przez którą spadają z wysokości 30 stóp do wody. Niedobitki są następnie ścigane na dole przez psy myśliwskie.

1775
Za sprawą administratora dóbr Stanisława Augusta – Antoniego Tyzenhauza Sejm wyłania specjalną komisję zajmującą się wchodami i wyrębami w Wielkim Księstwie Litewskim, która dekretami pozbawia wielu właścicieli prawa do handlu drewnem. Następuje „przejęcie” prawie całego handlu drewnem przez króla, a raczej Tyzenhauza. System ekonomii (oddawanie Puszczy w arendę) niemal upada, opierają się jedynie magnaci (Radziwiłłowie). W Puszczy Białowieskiej za casów Tyzenhauza powstają Budy, Teremiski i Pogorzelce, potem folwark Masiewo.

1780
Puszczańskie tarpany zostają odłowione i umieszczone w zwierzyńcu hrabiów Zamoyskich koło Biłgoraja. W 1808 roku z powodu panującej biedy zostają rozdane okolicznym chłopom.

1780 – 1783
W latach 1780 i 1783 Puszczę odwiedza malarz, architekt, inżynier i oficer Jan Henryk Müntz. Jako pierwszy przedstawia Puszczę Białowieską w formie graficznej. Rysuje bartnika na drzewie, żubra, tworzy szkic i akwarelę „Polowanie na niedźwiedzia”.

Polana pasieczna na akwareli „Polowanie na niedźwiedzia”, Jan Henryk Müntz 1780-1783. Nie jest to polowanie w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale ekspedycja karna miejscowych mieszkańców przeciwko misiowi, który zniszczył nadrzewną pasiekę.

30 sierpnia – 2 września 1784
Stanisław August Poniatowski urządza dość dziwne łowy w Puszczy Białowieskiej. Są one w większym stopniu wydarzeniem kulturalnym epoki Oświecenia niż polowaniem. Nie mają one charakteru aprowizacyjnego jak za Jagiełły, ani też czysto rozrywkowego, charakterystycznego dla Augusta III Sasa. Powstają wtedy album kartograficzny, altany w zagrodach do polowań, zostaje rozbudowany pochodzący z czasów saskich dwór myśliwski w Białowieży oraz ulepszona droga ze Straży Leśniańskiej (obecnie w Hajnówce) do Białowieży. Podczas polowania odbywają się występy chóru i pokazy ułożenia koni, a po jego zakończeniu powstaje Diariusz oraz co najmniej jedna ilustracja dokumentalna.
Dwór jest drewniany, posiada 4 pokoje, 3 kredensy, jedną salę i gabinet. Bratanek króla podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski z okazji polowania dobudowuje do niego dwie oficyny – kuchenną i gościnną. Jest tam też budynek mieszkalny dla audytora leśnictwa, kancelaria łowiecka, młyn, psiarnia i skład sieci.

Widok Białowieży albo Białowsi, akwaforta, Jakub Sokołowski 1821 (w: Julius Karol von Brincken, „Mémoire descriptif sur la forêt impériale de Białowieża, en Lithuanie”, 1826, również w Muzeum Narodowym w Krakowie). Na rysunku widać dwór króla Augusta III Sasa z dwoma pawilonami dobudowanymi przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, a z lewej strony obelisk po pamiętnym polowaniu tego pierwszego.

Polowanie na zwierzynę odbywa się w dwóch zagrodach (zwierzyńcach), zwanych wtedy „ogrodami”. Najoględniej mówiąc są to dwie strzelnice do wygodnego mordowania zwierzyny. Pierwszego dnia król poluje w ogrodzie Kletna powstałym na bazie kletni założonej jeszcze przez Stefana Batorego i używanej przez Augusta III Sasa (stąd nazwa Augustowy Sad). Drugiego dnia polowanie odbywa się w ogrodzie Teremiska. Zostają ubite łącznie co najmniej 2 niedźwiedzie, 4 żubry i 1 łoś.

Altana do polowań Stanisława Augusta Poniatowskiego wg Karcowa, rys. Vasily Ivanovich Navozov (Karcov 1903)

W 1860 roku w zagrodach nowego zwierzyńca powstałych w miejscu ogrodu Teremiska „poluje” car Aleksander II. Obok zagród pojawia się też osada Zwierzyniec. Obecnie znajduje się tam Rezerwat Hodowlany Żubrów Białowieskiego Parku Narodowego. Nazwę ogrodu przejmuje położona nieco dalej na północ osada Teremiski. Zagroda Wielka Kletna nie przetrwała do naszych czasów. Znajdowałaby się teraz w południowo-wschodnie części Białowieskiego parku Narodowego (oddziały 344-346, 373-375). Pozostałością ogrodów do polowań są nazwy uroczysk Augustowski Sad i Wielkie Kletno.

Mapa Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1784 roku wykonana przez Michała Połchowskiego, zatytułowana „Pozycya Białowieża z dwoma oznaczonymi do Polowania Ogrodami”. Zaznaczone są na niej dwa zwierzyńce – Terez miska (Teremiska, późniejszy carski Zwierzyniec) oraz odnowiona i poszerzona Wielka Kletna (Kletnia, Augustowy Sad) z czasów Batorego i Sasów. Zbiory kartograficzne AGAD.