Puszcza Białowieska – kalendarium : Okres międzywojenny

1919
Przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego powstaje Państwowa Tymczasowa Komisja Ochrony Przyrody. Współinicjatorem jej powstania oraz przewodniczącym jest prof. Władysław Szafer. W 1925 roku zostaje przekształcona w Państwową Radę Ochrony Przyrody, również z Szaferem na czele. Gremia te są jedynymi organami państwowymi zajmującymi się ochroną przyrody w Polsce w okresie międzywojennym.

luty 1919
Do Białowieży wkraczają wojska polskie. Podczas wojny z Rosją na krótko zajmują ją jeszcze bolszewicy. Co ciekawe nie zabijają ani jednego żubra i nie palą pałacu carskiego.

kwiecień 1919
Pomimo trudności piętrzonych przez Ministerstwo Dóbr Państwowych do Białowieży przybywa I wyprawa polskich uczonych z prof. Władysławem Szaferem na czele. Jej celem jest określenie rozmiarów zniszczeń wojennych. Roztacza się przed nimi obraz nędzy i rozpaczy. Polana Białowieska opuszczona, głód, ludność koczuje w ziemiankach, w lasach bandy niemieckich żołnierzy oraz miejscowi kłusownicy. Ci ostatni specjalizują się w metodzie kłusowania polegającej na ustawieniu się rzędem na linii oddziałowej i strzelaniu na oślep przed siebie. Zadanie mają ułatwione dzięki całkowitemu wyniszczoniu podszytu przed wojną przez nadmiernie rozmnożoną zwierzynę. Strzelanina jest taka, że nie można wejść do lasu. Tak zostają wytępiono prawie wszystkie łosie, daniele, żubry oraz większość jeleni i dzików.

10 kwietnia 1919
Generalny komisarz dla kresów wschodnich wydaje dekret wyznaczający karę 5 tys. marek grzywny za zabicie żubra.

1919 – 1920
Zimą 1919/1920 w Puszczy jest jeszcze 9 żubrów.

luty 1920
Dzięki życzliwości ministra rolnictwa do Białowieży przyjeżdża II komisja uczonych (prof. Władysław Szafer, prof. Bolesław Hryniewiecki i in). Celem wyprawy jest rozstrzygnięcie, czy i gdzie utworzyć Białowieski Park Narodowy. Po powrocie komisja opracowuje pierwszy projekt organizacji rezerwatu.

wrzesień 1920
Po wojnie bolszewickiej administracja polska obejmuje Puszczę już na dobre. Uporządkowywanie lasu trwa jeszcze 3 lata.

1920
Puszcza Białowieska zostaje przejęta przez Zarząd Okręgowy Lasów Państwowych. Planuje się w ciągu następnych kolejnych 10 lat wycinać rocznie 400 tys m³ drewna, czyli o 50% więcej niż etat obowiązujący w polskim leśnictwie. I to pomimo tego, że przeprowadzona w 1922 roku inwentaryzacja wykazuje w porównaniu z rokiem 1916 ubytek 10 mln m³ drewna (1/3 zasobów). Puszcza zajmuje wtedy powierzchnię 128,937.47 ha (w tym lasy około 112,000 ha).

22 listopada 1920
Do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wpływa memoriał będący wynikiem wyprawy komisji uczonych do Białowieży. Pierwszy sprzeciw zgłasza ministerstwo rolnictwa, potem są następne.

grudzień 1920
Prof. Władysław Szafer publikuje na łamach Sylwana rozprawę „Plan utworzenia rezerwatu w Puszczy Białowieskiej”.

1921
W Puszczy Białowieskiej powstaje Muzeum Przyrodnicze.

9 lutego 1921
Ostatni białowieski żubr (żubrzyca) zostaje zastrzelony przez gajowego ze wsi Stoczek, Bartłomieja Szpakowicza.

wrzesień 1921
Do Białowieży przybywa III wyprawa uczonych (profesorowie W. Szafer, S. Sokołowski, B. Hryniewiecki), tym razem już w celu wyznaczenie granic przyszłego rezerwatu.

29 grudnia 1921
Na konferencji w departamencie leśnictwa Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych zapada decyzja o powołaniu w Puszczy Białowieskiej leśnictwa „Rezerwat” („rezerwatu w charakterze parku narodowego”). Podczas dyskusji prof.. Władysław Szafer przedstawia swój projekt, przedstawiciel departamentu swój. Ostatecznie postanowia się powołać 3 rezerwaty ścisłe i 2 częściowe. Leśnictwo zajmuje obszar o powierzchni 4,594 ha (3.56% Puszczy), z czego ochroną ścisłą objętych zostaje 1,061 ha.

Władysław Szafer.
(Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC)

1921
W Puszczy Białowieskiej przebywa Leon Wyczółkowski. W 1922 roku powstaje teka „Wrażenia z Białowieży”. Za plansze z trzema dębami artysta otrzymuje w Paryżu złoty medal.

Leon Wyczółkowski, Dęby II : wnętrze lasu. Z teki „Wrażenia z Białowieży”, litografia, kreda, 1922.

maj 1923
Na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Przyrody w Paryżu delegat Państwowej Komisji Ochrony Przyrody Jan Sztolcman przedstawia polski projekt ratowania żubra i składa wniosek założenia Ligi Obrony Żubra analogicznej do amerykańskiej Ligi Obrony Bizona. Propozycja uzyskuje jednoznaczne poparcie. Na całym świecie żyją wtedy jeszcze 54 żubry czystej krwi, w tym 39 wywodzących się z Puszczy Białowieskiej.

25 – 26 sierpnia 1923
Z inicjatywy dyrektora frankfurckiego ZOO dr Kurta Priemela odbywa się w Berlinie pierwszy zjazd Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra (Internationale Gesellschaft zur Erhaltung des Wisents). Przystępuje do niego 16 krajów. Polski wśród nich nie ma.

listopad 1923
Dyrektorem parku (a właściwie kierownikiem naukowym rezerwatów) zostaje światowej sławy uczony, twórca fitosocjologii, prof. Józef Paczoski. Przeszkadza mu się jednak w pracy i szykanuje. W końcu po wjechaniu do rezerwatu ścisłego intendenta lasów Państwowych Taborowskiego i Naczelnika Zarządu Okręgowego w Białowieży Stanisława Zaniewskiego wiozących dygnitarzy państwowych, Paczoski składa na jakiś czas rezygnację. Bardziej ogólnym powodem jest jednak brak Statutu Parku Narodowego.

Profesor Uniwersytetu w Helsinkach Aimo Cajander (w środku) wśród polskich botaników. Widoczny m.in. kierownik rezerwatu w Puszczy Białowieskiej prof. Józef Paczoski (drugi z prawej), październik 1926. (Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC)

1924
W Puszczy zostaje zauważony 1 przechodni ryś.

1924
Leśnictwo „Rezerwat” zostaje przekształcone w nadleśnictwo.

1924 – 1925
W roku gospodarczym 1924/1925 na Białej Rusi zostaje zabitych 3099 wilków.

kwiecień 1924
Rząd polski zawiera umowę z angielską spółką akcyjną „The Century European Corporation” (tzw. „Centurą”). Ma ona wygasnąć w 1935 roku. Centura dostaje koncesję na wyrąb w ciągu 10 lat 7.2 mln m³ drewna nad Niemnem i w Puszczy Białowieskiej, w tym w samej Puszczy 4 mln m³. Zapas drzewostanu po 10 latach ma wynosić 17 mln m³, czyli 2 razy mniej niż w 1916 roku. Cięcia planuje się prowadzić zrębami zupełnymi, z pozostawieniem nasienników i drzew stanowiących osobliwości i pomniki przyrody. Nie przewiduje się zalesiania. Według prof. Paczoskiego tego rodzaju zręby w przeciwieństwie do przerębowych niezalesiane przekształcają się w zarośla brzozowe, a dopiero po kilkuset latach w zasadnicze typy lasu. Warto tutaj zauważyć, że z perspektywy dłuższgo okresu czasu niezalesiane, zarośnięte spontanicznie obszary są jednak bardziej zbliżone do lasu naturalnego niż zalesiane. Na początek do wyciecia zostaje wytypowanych 2 tys ha lasu, po 10 latach pozbawione drzew ma zostać 20 tys ha.

27 – 28 września 1925
W Berlinie odbywa się II Kongres Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra. Wydawca i redaktor poznańskiego „Łowca Polskiego” W. Janta-Połczyński omawia na nim monografię żubra autorstwa W. Wróblewskiego i wygłasza referat „Sposoby zachowania żubra”.

1926
Kolejny skandal. Naczelnik Zaniewski sprzedaje posusz z rezerwatu i wyrzuca z pracy kustosza Muzeum Przyrodniczego leśnika, prof. Jana Miklaszewskiego.

31 lipca 1928
Prof. Józef Paczoski zostaje usunięty z pracy bez wypowiedzenia przez nowego dyrektora Lasów Państwowych w Białowieży – Antoniego Syma. Pretekstem jest oszczerczy raport z lustracji inspektora Lasów Państwowych Leona Biehlera w parku stwierdzający, że w rezerwatach panuje kornik i że dalsze ich istnienie wywoła przyrodniczą katastrofę.

1 października 1928
W Puszczy występuje m.in. 360 głuszców, 30 rysi i 90 wilków. Nadal brak łosi, żubrów i danieli. Jest to wynik poprawy sytuacji zwierzyny, szczególnie wyraźnie widocznej od czasu objęcia stanowiska prezydenta przez Mościckiego w 1926 roku.

1928
Nadleśniczym rezerwatu oraz kierownikiem miejscowej szkoły dla leśniczych zostaje inż. Jan Jerzy Karpiński. Według białowieskiej dyrekcji Lasów Państwowych jest on „niewiele lepszy” od Paczoskiego.

1929
Mimo protestów Polskiego Towarzystwa Botanicznego zostaje skasowana katedra systematyki i geografii roślin Uniwersytetu Poznańskiego, prowadzona od 1925 roku przez doktora honoris causa prof. Józefa Paczoskiego. Potem jeszcze przez kilka lat Paczoski ma problemy z otrzymaniem emerytury. Umiera na zawał serca w 1942 po pobiciu syna przez Gestapo.

1929
Przybyła do Białowieży kolejna komisja uczonych stwierdza, że protokół z lustracji inspektora Lasów Państwowych jest oszczerstwem.

1929
Powstaje Wydział Urządzania Lasów i Melioracji, przy pomocy którego białowieska Dyrekcja Lasów Państwowych opracowuje projekty odwodnienia Puszczy Białowieskiej. Wkrótce bezpowrotnie i bezsensownie zostaje zniszczone znajdujące się obecnie na Białorusi bagno Dziki Nikor o powierzchni 1200 ha (w tym Głęboki Kąt), zostaje też m.in. uregulowana część Narewki. Te melioracje oraz wybudowanie po wojnie Zalewu Siemianówka są powodem obniżenia się poziomu wód gruntowych w Puszczy (nawet w rezrwacie ścisłym BPN), prawie trzykrotnego zmniejszenia się powierzchni lasów bagiennych, zachwiania równowagi biologicznej (gradacji szkodników, zwłaszcza kornika drukarza) oraz zniszczenia biotopów obejmującego znacznie większy obszar niż osuszane tereny.

29 maja 1929
Po 5 latach Ministerstwo Rolnictwa zrywa kontrakt z Centurą z powodu niewywiązywania się z terminowej zapłaty za drewno i złamania zakazu przelewów pieniędzy na osoby trzecie. O dewastacji Puszczy, w tym degradacji siedlisk i zabagnianiu się terenu, nie wspomina się. Kontrakt okazuje się wyjątkowo niekorzystny dla strony polskiej również z wielu innych powodów – jest to klasyczna afera gospodarcza. Po zerwaniu umowy rząd płaci firmie ogromne odszkodowanie. Do chwili zerwania umowy Centura pozyskuje około 2.5 mln m³ drewna.

1929 – 1932
Pomimo ogromnego rozmiaru zniszczeń w drzewostanach dokonanych przez Centurę roczne pozyskanie drewna nie tylko nie zmniejsza się, ale zostaje zwiększone o 23%.

Ziemianki robotników leśnych na Budach w Puszczy Białowieskiej – widok ogólny. (Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC)

1 – 3 września 1929
W Poznaniu, podczas Powszechnej Wystawy Krajowej odbywa się V Kongres Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra. Prezesem polskiego oddziału MTOŻ jest Władysław Janta – Połczyński.

19 września 1929
Dyrekcja Lasów Państwowych rękami leśników i myśliwych rozpoczyna wcielanie w życie programu przywracania Polsce żubra – do białowieskiej zagrody zostają wpuszczone pierwsze 2 zwierzęta, potem następne. Żubry selekcjonowane do hodowli pochodzą z firmy Hagenbecka, z warszawskiego ZOO, ze Szwecji, z Pszczyny. W 1939 roku w Puszczy jest 16 żubrów, które przeżywają wojnę.
Profesorowie Państwowej Rady Ochrony Przyrody (PROP) starający się o utworzenie parku narodowego nie tylko nie pomagają, ale zgłaszają zupełnie niepotrzebny stanowczy sprzeciw wobec restytucji bez udziału przedstawicieli nauki, odpowiednich ministerstw oraz PROP.

Grupa pracowników rezerwatu oczekujących na przywóz żubra, Białowieża 1929. (Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC)

1930
Puszcza Białowieska staje się terenem prezydenckich polowań reprezentacyjnych.

Polowanie reprezentacyjne w Białowieży – uczestnicy zakończonego polowania z prezydentem Ignacym Mościckim (w środku), styczeń 1933. (Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC)

Polowanie reprezentacyjne w Białowieży – prezentacja upolowanej zwierzyny po zakończeniu polowania, luty 1937. (Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC)

Polowanie w Białowieży – Maria Niezabytowska, kwiecień 1927. (Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC)

1930
W Puszczy Białowieskiej powstaje Zakład Doświadczalny Lasów Państwowych (zalążek obecnego Instytutu Badawczego Leśnictwa i Zakładu Lasów Naturalnych).

4 sierpnia 1932
Rozporządzeniem ministra rolnictwa z 4 sierpnia 1932 roku (M.P. nr 183, poz. 219) z nadleśnictwa „Rezerwat” zostaje utworzony „Park Narodowy w Białowieży” o powierzchni 4,693.24 ha stanowiący 3.64% Puszczy. Pierwszym dyrektorem parku aż do 1952 roku jest dr Jan Jerzy Karpiński.

Puszcza Białowieska w 1932 roku.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Puszczy Białowieskiej istnieją również następujące rezerwaty:
1) sosnowy w nadleśnictwie Jasień (838 ha, 1932 r.) ze stanowiskiem obuwika pospolitego (Cypripedium calceolus)
2) jodłowy w nadleśnictwie Nikor (12.2 ha)
3) bagienny w nadleśnictwie Nikor (95.25 ha)
4) zimoziołu północnego (Linnaea borealis) w nadleśnictwie Nikor (2.5 ha)
5) tzw. przyszosowy (1566.04 ha, 1921 r., 1925 r.) wzdłuż drogi Hajnówka – Białowieża
6) wzdłuż szosy Hajnówka – Prużany (337.59 ha, 1931 r.)
7) świerków odroślowych w nadleśnictwie Królewski Most (1.8 ha, 1936 r.)
8) bluszczu (Hedera helix) w nadleśnictwie Gródek (0.23 ha, 1936 r.)

1934
Bóbr zostaje objęty ochroną ścisłą.

1934 – 1935
Wycinanie Puszczy jest kontynuowane. W tym przykładowym okresie pozyskuje się 1.208 mln m³ drewna. W całym dwudziestoleciu międzywojennym zrębami zupełnymi likwiduje się 20 tys ha Puszczy Białowieskiej. Włącznie z I wojną światową 20% jej obszaru zostaje pozbawione drzew. Według wielu źródeł początek XX wieku to okres największych cięć w historii Puszczy.

1935
Dyrekcja Naczelna Lasów Państwowych tworzy w Białowieży rezerwat przeznaczony na „regenerację dzikiego konia, tarpana leśnego”. Jest to odpowiedź na memoriał skierowany przez profesora Uniwersytetu Poznańskiego Tadeusza Vetulaniego do Państwowej Rady Ochrony Przyrody. 3-5 lutego 1936 roku starostwo powiatu biłgorajskiego zarządza spędy wszystkich małych koni, z których kilka zostaje wybranych do hodowli.

28 listopada 1936
Na rzece Perebel w obecnym Topile zostaje zbudowany zbiornik do przetrzymywania kloców drzew iglastych.

1937 – 1938
Nieudana próba reintrodukcji niedźwiedzi oraz początek hodowli łosi. Łosie zostają wypuszczone do Puszczy z chwilą wybuchu wojny, a rezerwat ulega likwidacji.

3 kwietnia 1937
Otwarcie berlińskiej Międzynarodowej Wystawy Łowieckeij w obecności premiera Prus Göringa. Furorę robi polski pawilon z plastyczną mapą Puszczy Białowieskiej i trofeami.

4 listopada 1937
W ambasadzie Polski w Berlinie Göring zostaje udekorowany najwyższym odznaczeniem Polskiego Związku Łowieckiego – „Złomem”. Co najmniej przez 3 lata tuż przed wojną jest on stałym gościem na zimowych polowaniach w Puszczy.

Premier Prus Hermann Göring (z lewej) i prezydent RP Ignacy Mościcki w saniach w drodze na polowanie, luty 1938. Co najmniej w lutym 1939 roku w Puszczy polował też minister spraw zagranicznych Włoch Galeazzo Ciano (Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC)

Polowanie reprezentacyjne w Białowieży – myśliwi udają się saniami na stanowiska. Na zdjęciu prezydent Ignacy Mościcki w towarzystwie ambasadora USA Johnego Cudahy’a, luty 1937. (Narodowe Archiwum Cyfrowe NAC)

12 października 1938
Na mocy rozporządzenia ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego żubr zostaje uznany za gatunek chroniony.