Puszcza Białowieska – kalendarium : Carowie

24 października 1795
Następuje III i ostateczny rozbiór Polski. Jednym z jego skutków jest włączenie Puszczy Białowieskiej do Rosji. Jest ona bardzo dobrze zachowana, na co zwraca uwagę nawet kamerjunkier późniejszego cara Mikołaja II i dziejopis Puszczy Białowieskiej Georgij Karcow:
„W roku 1794 (!) Polska upadła. Przyglądając się bezustannie 400-letniemu panowaniu polskiemu, musi jednak myśliwy złożyć Polakom szczere podziękowanie. Zniszczona i zubożała w las i zwierzynę Puszcza bądź co bądź ocalała, ocalał też i żubr, którego nigdzie w Europie nie zdołali ustrzec. Zawdzęcza to Puszcza swym królom … (…) Później, gdy stało się już jasnym, że rolnictwo i przemysł drzewny mogą pochłonąć wszystkie bogactwa leśne, ukazało się prawodastwo o ochronie lasów. Moc jednak prawa była w owe czasy bardzo względna, to też jeszcze Falczewski [jeden z twórców i główny wykonawca reformy wołocznej z 1557 roku] w wieku XVI mógłby wyrąbać Puszczę doszczętnie, zasłaniając się względami zysków dla skarbu. To samo mógłby uczynić z Puszczą taki człowiek jak Tyzenhauz, gdyby nie owiewał jej urok najcenniejszego królewskiego obiektu.”

1795
Rozpoczyna się największa wycinka w historii Puszczy. Obecnie jej ślady są widoczne jako ogromny trójkąt odlesionej ziemi wdzierającej się od wschodu niemal do jej środka (zostaje wyciętych ponad 40 tys z 128.494 tys ha).
Caryca Katarzyna II oraz jej syn Paweł rozdają i wydzierżawiają bowiem ekonomie i starostwa polskich królów, a właściciele (rosjanie oraz polacy, niemcy, a nawet grecy i włosi) prowadzą rabunkowe wycinki. Są to przede wszystkim prezenty dla wojskowych i arystokratów za stłumienie Powstania Kościuszkowskiego. Głównymi winowajcami są żubry oraz generał Rumiancew, który koniecznie chce polować na dzikie krowy (żubry) i ostatecznie otrzymuje Straż Kraśniczańską w leśnictwie jemneńskim, gdzie dzikie krowy przemieszkują. Umiera jednak nagle w 1796 roku, a jego syn pozbywa się lasu oddzielonego od Puszczy Białowieskiej i zaczyna się wyrąb. Transport drewna zapewne ułatwia biegnący przez sam środek Straży Kraśniczańskiej kanał łączący Narewkę i Narew, zbudowany jeszcze przez administratora dóbr Stanisława Augusta Poniatowskiego Antoniego Tyzenhauza. Wkrótce po drzewach i żubrach pozostaje tylko wspomnienie.

Straż Kraśniczańska – położenie (na podstawie mapy z Hedemanna 2004).

1795 – 1796
Wychodzą dwa ukazy carskie (Katarzyny i Pawła) zabraniające właścicielom majątków wycinania drzew nadających się na budowę okrętów.

1797
Car Paweł I wydaje ukaz nakazujący zabijanie na skóry dla wojska wszystkich łosi w Puszczy, które uda się znaleźć.

1802
W celu stymulacji wzrostu liczebności zwierzyny car Aleksander I zakazuje polowań na żubry. Wydaje również ukazy nakazujace chłopom 4 puszczańskich wsi (osocznikom) opiekowanie się żubrami (ochrona przed wybijaniem, straszeniem i dokarmianie).
Puszcza Białowieska zostaje włączona do Guberni Grodzieńskiej, w której herbie widnieje żubr.

1802 – 1864
W latach tych żyje Stanisław Batyst Górski, pierwszy polski badacz flory Puszczy Białowieskiej.

28 lutego 1803
Następuje zwiększenie liczby straży łowieckiej i zdjęcie z niej powinności poddańczych.

1803
Plaga szarańczy w okolicach Puszczy Białowieskiej (i nie tylko).

1809
Początek regularnego inwentaryzowania żubrów.

1811
Wprowadzenie obowiązkowego dokarmiania żubrów zimą.

maj – październik 1811
Przez 4 miesiące szaleje największy w historii Puszczy pożar spodowany niespotykaną suszą. Bardzo możliwe, że źródłem ognia jest tzw. pała, czyli wiosenne wypalanie traw przez miejscową ludność.
Po tym wydarzeniu rozpoczyna się prawdopodobnie proces zarastania Puszczy świerkiem, zauważony w 1888 roku przez prof. Drymmera. Wtedy bowiem kategorycznie zabrania się chłopom wypalać dno lasu, co czynili od wieków w celu poprawy śródleśnych pastwisk. Częste przyziemne pożary zwiększały w Puszczy dominację sosny Pinus sylvestris w stosunku do świerka Picea abies i drzew liściastych. Już w XVI wieku w Puszczy Białowieskiej istniały czyste bory sosnowe, zwane bór−lado. Słowo „lado” (rus. lado, lada, pol. lędo) oznacza oczyszczoną ogniem z roślinności i przygotowaną pod uprawę polanę leśną. Również Eliza Orzeszkowa w powieści „Ad astra” pisze: „Bór−Lada, klejnot puszczy najdrogocenniejszy, odwieczne dziedzictwo olbrzymek. Ze wszystkiego wokół najstarożytniejsze żyją tu same jedne sosny, potężnie broniąc państwa swego od najścia plemion innych”. Zaprzestanie tego procederu znajduje odzwierciedlenie w stosunku mikrocząstek węgla do pyłków w próbach palinologicznych, który po roku 1800 gwałtownie spada i pozostaje na bardzo niskim poziomie do czasów współczesnych. W XIX wieku zanika też puszczańskie bartnictwo, a pod koniec XVIII stulecia zaczyna tracić na znaczeniu lub zanikać wypalanie węgla drzewnego, potażu i smoły.

czerwiec – 9 listopada 1812
W rejonie Puszczy Białowieskiej są prowadzone działania wojenne między armią Napoleona a Rosjanami. W czerwcu na południowym przedpolu Puszczy zatrzymuje się austriacki korpus gen. Schwarzenberga wchodzący w skład armii Napoleona. W Białowieży i okolicznych osadach chaos – rosyjscy urzędnicy uciekają, pozostali zaczynają kłusować. Polacy współpracują z wojskami Napoleona. Nieco później w rejonie Prużan pojawia się saksoński korpus marszałka Regnauda. Rozpoczynają się dość chaotyczne działania wojenne, których efektem jest związanie sił generałów Tormasowa i Czyczagowa, co ułatwia Napoleonowi dojście do Berezyny. Z kolei Schwarzenberg nie zdąża wypełnić swojego zadania polegającego na osłanianiu tyłów prawego skrzydła armii Napoleona.
W czasach napoleońskich żubry muszą uciekać z Puszczy na drugą stronę Narwi i ukrywają się w lasach hr. Tyszkiewicza. W Białowieży jazda generała Latour-Maubourga ograbia i podpala dwór myśliwski polskich królów, 29 paździrnika przemaszerowują przez Białowieżę i Rudnię Rosjanie.

1821
Zagonienie żubrów spowrotem do Puszczy.

4 lutego 1821 – 1828
Car Aleksander I wydaje rozporządzenie uznające Puszczę za „zapowiednoju”. Zostaje zabroniona najmniejsza sprzedaży drewna, aby nie płoszyć stukiem żubrów. Cała Puszcza staje się więc praktycznie rezerwatem ścisłym. Zakaz zostaje zniesiony po wielkich protestach w 1828 r.

grudzień 1823
W Puszczy żyją 543 żubry.

1828
Rozpoczyna się sprzedaż drewna leżącego i posuszu z Puszczy.

1830
Ostatnie łosie i niedźwiedzie występujące kiedyś w Królestwie Polskim żyją już tylko w Puszczy Białowieskiej.

1830
Jedynym śladem istnienia bobrów nad Narwią są już tylko ich budowle.

29 listopada 1830 – 21 października 1831
Okres Powstania Listopadowego. W Puszczy kieruje nim forestmeister Eugeniusz de Ronco, do oddziałów powstańczych przyłącza się właściwie cała administracja i niższy personel Puszczy – kilkunastu strażników, 109 strzelców. Według cywilnego gubernatora grodzieńskiego Michała Murawiowa („wieszatiela” i „kata Litwy” z późniejszego Powstania Styczniowego) „Puszcza Białowieska stała się centralnym punktem dla zbiórek band powstańczych z pięciu sąsiednich powiatów oraz obwodu białostockiego”.
W czerwcu 1831 roku rosyjski generał Rosen rozbija puszczańskie oddziały powstańcze. Eugeniusz de Ronco uchodzi wraz z gen. Chłapowskim na emigrację, administracja leśna z rodzinami zostaje zesłana na wschód i zastąpiona przez Rosjan. Emerytowanemu generałowi Tyszkiewiczowi zostaje skonfiskowany majątek Świsłocz, a wchodząca w jego skład Puszcza Świsłocka przyłączona w 1832 roku do Białowieskiej.

1831
Rozpoczyna się niekontrolowane kłusownictwo. Dania ze zwierzyny (w tym żubrów) przez kilka lat goszczą na chłopskich, a nawet urzędniczych stołach.

1832
Do Puszczy Białowieskiej zostaje przyłączona znajdująca się po drugiej stronie Narwi Puszcza Świsłocka, skonfikowana emerytowanemu generałowi Tyszkiewiczowi w ramach represji po powstaniu listopadowym.

1834
Leśny pożar spowodowany suszą.

28 grudnia 1838
Mikołaj I rozkazuje wyciąć na próbę z Puszczy Białowieskiej drewno (w tym 2135 dużych dębów) na budowę dwóch okrętów liniowych. Jest to koniec ochrony Puszczy zarządzonej przez Aleksandra I.

1843 – 1846
Komisja rosyjskich leśników i topografów przysłana z Ministerstwa Dóbr Państwowych dzieli Puszczę wraz z gruntami chłopskimi na 541 regularnych prostokątnych oddziałów. W ciągu pięciu lat cały las zostaje pocięty siecią rozdzielających je linii działowych i duktów. Zostaje też wyznaczony 180 letni okres cięć.

1845 – 1857
W Puszczy Białowieskiej zostaje wyciętych i sprzedanych za granicę 174,000 drzew. W latach 1845 – 1848 ma miejsce spektakularna, opisana w prasie wycinka około 13,000 sosen dla domu handlowego „Thompson, Bonar i Ska”.

1846
Ustawa o tępieniu wilków. Powiatowe izby skarbowe zaczynają wypłacać premie za wilcze uszy i ogony.

6 – 7 października 1860
W Puszczy Białowieskiej odbywa się polowanie cara Aleksandra II i niemieckich książąt, wzorowane na łowach Augusta III i mające je przyćmić. Zostaje przeprowadzone w zagrodach nowego zwierzyńca, wybudowanych w miejscu ogrodu Teremiska Stanisława Augusta Poniatowskiego. Obok powstaje też niewielka osada Zwierzyniec. Polowanie ujawnia przede wszystkim nieumiejętność strzelania u jego uczestników.
Na jego pamiątkę, w 1862 w zwierzyńcu zostaje postawiony pomnik żubra. W czasie I Wojny Światowanej jest on ukradziony do Moskwy, w 1921 roku staje na dziedzińcu Zamku Królewskiego w Warszawie, w 1928 roku zostaje przewieziony do prezydenckiej rezydencji myśliwskiej prezydenta Mościckiego w Spale gdzie do dziś można go zobaczyć. W Zwierzyńcu i Hajnówce stoją jego repliki.
Obecnie na obszarze dawnego zwierzyńca znajduje się Rezerwat Hodowlany Żubrów Białowieskiego Parku Narodowego.

Pomnik żubra (npbp.brest.by)

1861 – 1862
W Puszczy zostaje przeprowadzona druga ważna inwentaryzacja od czasu pocięcia jej na oddziały.

22 stycznia 1863 – kwiecień 1865
Okres Powstania Styczniowego. Puszcza Białowieska jest używana jako schronienie, między innymi przez Romana Rogińskiego oraz szefa sztabu a potem głównodowodzącego, płk. Walerego Wróblewskiego, absolwenta Instytutu Leśnego w Petersburgu.
Po krwawym powstaniu rozpoczynają się represje – odbieranie dóbr i zsyłki na Sybir. Dwudziestoletni Rogiński złapany przez miejscowych chłopów zostaje w Cytadeli Warszawskiej skazany na śmierć. Dzięki wstawiennictwu ścigającego go wcześniej dowódcy wojsk rosyjskich generała Iwana Nositza wyrok zostaje zmieniony na zsyłkę na Sybir. Nogiński po 35 latach wraca i odwiedza na Ukrainie Nositza.
W Orzeszkowie znajduje się mogiła poległych powstańców, a w oddziale 549 drewniany obelisk upamiętniający ich obozowanie w Puszczy.

1864 – 1888
Carowie polują na zwierzynę hodowaną w zwierzyńcu (głównie na żubry), na którą przeznaczają bardzo mało pieniędzy. W Puszczy zwierzyny mało, wypasane tysiące sztuk bydła wyjadają runo, ludność wycina podszyt.

1865
Początek reintrodukcji jelenia w Puszczy Białowieskiej. Książę Pszczyński von Pless wymienia 18 jeleni za 4 żubry. Są one hodowane i rozmnażane w zagrodzie.

1869 – 1876
W Puszczy Białowieskiej zostaje zastrzelonych 285 wilków.

1873 – 1878
Zostają zabite ostatnie 3 niedźwiedzie zamieszkujące Puszczę Białowieską. Jest to część zarządzonej przez Aleksandra II wielkiej akcji tępienia tych zwierząt w Rosji. Według cara są one przyczyną spadku liczebności zwierzyny roślinożernej.
Inne podawane daty zabicia ostatniego puszczanskiego niedźwiedzia to 1861, 1871, 1879.

1877 – 1881
W Puszczy zostaje zabitych 181 wilków (73 zastrzelonych, 108 otrutych).

1880
Nad Puszczą szaleje huragan.

maj – październik 1881
Jeden z największych pożarów w Puszczy spowodowany ekstremalnie długą i ciężką suszą.

1882
Puszczę odwiedzają Henryk Sienkiewicz i Zygmunt Gloger. Sienkiewicz potem pisze, że od każdego chłopa, zaskarbiwszy sobie jego ufność, można kupić rogi lub skórę żubra, bo wszyscy nauczyli się kłusować oraz że lud to trzeźwy.

Henryk Sienkiewicz i Zygmunt Gloger obok pnia 500-letniego dębu podczas wycieczki do Puszczy Białowieskiej w 1882 roku, Zygmunt Gloger, „Białowieża w albumie”, 1903.

1882
Udaje się otruć jeszcze 5 wilków.

1882 – 1883
Gradacja kornika drukarza spowodowana huraganem z 1880 roku.

1887 – 1888
Mroźna zima dziesiątkuje resztki zwierzyny.

18 września 1888 – 1917
Puszcze Białowieska i Świsłocka przechodzą na własność carskiej rodziny Romanowów (jako „udzielnoje wiedomstwo”). Kupują ją od państwa za dziedziczne ziemie położone w guberniach Orłowskiej i Symbirskiej. Razem 102,057 ha (w tym 85.5% lasy). W połączonych puszczach powstaje w ten sposób „ochotnicze chozjajstwo”. Nie prowadzi się systematycznej eksploatacji drewna, do nienaturalnych rozmiarów zostaje zwiększone pogłowie zwierzyny roślinożernej. Jest ona intensywnie dokarmiana.
Zostają zjedzone resztki liściastych młodników, znikają całkowicie wrzos i borówki, zwierzyna zaczyna spałować korę. W 1910 roku wybucha epidemia.

1888 – 1902
W Puszczy zostają zabite 44 wilki, prawdopodobnie przybyłe z innych obszarów leśnych.

1890 – 1891
Przywiezienie 11 saren z Syberii, 44 danieli z Czech i 5 jeleni ze Śląska (1890) oraz 8 jeleni z Petersburga (1891).

1891
Rozpoczyna się wypuszczanie do Puszczy jeleni. Pochodzą one ze Śląska, z Czech, Niemiec, Austrii, Spały, Ravensburga i Karpat. Zostają też wprowadzone krzyżówki z wapiti i azjatyckie morale (te na szczęście szybko padają). Razem około 500 sztuk. W 1914 jest ich już prawie 7000.

1891 – 1894
Koryto Narewki zostaje wyprostowane na odcinku 32 km, przeprowadza się kanalizację jej dopływów – Łutowni i Hwoźnej. W związku ze spowodowanym tymi pracami obniżeniem się poziomu wód gruntowych w 1894 powstaje kilka tam ze śluzami, co umożliwia spław drewna.

1891
Podział Puszczy na 5 leśnictw.

1892
Na życzenie imperatora Aleksandra III w Puszczy przebywa rosyjski malarz pejzarzysta Iwan Szyszkin. W styczniu 1893 roku przedstawia wystawę powstałych latem i jesienią 58 etiud.

Iwan Iwanowicz Szyszkin, etiuda „Wycięty dąb” (Иван Иванович Шишкин, Срубленный дуб), Puszcza Białowieska 1892, Muzeum Sztuki w Jarosławiu.

1892 – 1899
Ze Zwierzyńca do Puszczy zostaje wypuszczonych 209 danieli, w tym 25 hodowanych od czasu carskiego polowania z 1860 roku. W 1901 roku w Puszczy żyje ich już 740, a w 1910 aż 1402. Tak liczna populacja ma bardzo negatywny wpływ na odradzanie się drzewostanu. W 1910 roku wśród puszczańskich roślinożerców wybucha też dziesiątkująca je zaraza. W jej wyniku oraz wybijania przez żołnierzy rosyjskich i niemieckich podczas I Wojny Światowej daniel z Puszczy znika całkowicie (to dobrze).

sierpień 1894
Zostaje ukończona rozpoczęta w 1889 roku budowa ogromnego pałacu przeznaczonego dla uczestników polowań. Pałac w Białowieży to szczyt bezguścia, car widząc go po raz pierwszy reaguje podobno komentarzem „naplewać !”. Po II wojnie światowej częściowo już spalony przez hitlerowców zostaje wysadzony i rozebrany.

Pałac carski w Białowieży (npbp.brest.by)

1894
Pałac jest gotowy, zwierzyna wypuszczona do Puszczy i Aleksander III przyjeżdża na pierwsze od wielu lat, „nie sfałszowane”, czyli przeprowadzone poza Zwierzyńcem polowanie.

1894 – 1917
W Rosji panuje ostatni z Romanowów, car Mikołaj II. Poluje on w Puszczy prawie każdego roku. Łowy trwają zwykle 10 dni, w sierpniu. Najwspanialsze (nie dla zwierzyny) odbywają się w latach 1897, 1900, 1903 i 1912, ostatnie w roku 1913.

1895
W Puszczy żyje 535 żubrów.

1896
W związku z plagą kłusownictwa (браконьерство) do Białowieży przybywa generał-major Samojłow z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Ogranicza wypas bydła w lesie, zakazuje chłopom posiadania broni palnej, a w końcu wprowadza dla nich zakaz wstępu do Puszczy, w okolicach uroczyska Chwojnik uniemożliwia łosiom wchodzenie na tereny majątków ziemskich.

1897
Car Mikołaj II instruuje lokalnych leśników żeby utrzymywali Puszczę w pierwotnym stanie.

1897
W latach 1894 – 1897 między Hajnówką i Białowieżą dla rodziny carskiej i jej gości zostaje zbudowana linia kolejowa.

1897 – 1914
W północno – wschodniej Polsce 130 osób zostaje pokąsanych przez wściekłe wilki (m. in. w okolicach Puszczy Białowieskiej).

sierpień 1898 – 1901
Puszczę Białowieską często odwiedza Eliza Orzeszkowa.

1901
W Puszczy żyje 730 żubrów.

1901 – 1905
Przywiezienie do Puszczy Białowieskiej 31 jeleni z Rawensburga i 3 z guberni Wileńskiej (1901), 14 ze Śląska i 2 z rezerwatu Askania Nowa (1902), 50 ze Spały (1904) oraz 31 z Austrii (1905).

1902
W Puszczy Białowieskiej żyje 665 żubrów oraz aż 2500 jeleni, 700 danieli, 450 łosi, 5000 saren (!) i 1800 dzików. Współcześnie w Puszczy występuje od 600 do 1000 saren.

18 stycznia 1903
W celu zdobycia dodatkowych funduszy na dokarmianie zwierzyny rozpoczyna się bardzo ograniczony wyrąb drzew, zwłaszcza suchych.

24 marca 1903
W Zwierzyńcu koło Białowieży przychodzi na świat Igor Abramow-Newerly (1903-1987), polski pisarz i pedagog, wnuk wielkiego łowczego cara Mikołaja II.

1903
Ukazuje się monografia Karcowa „Puszcza Białowieska”.

Władysław Jagiełło polujący na żubry w Puszczy Białowieskiej wg Karcowa (Karcov 1903).

1905
W Warszawie powstaje Polskie Towarzystwo Krajoznawcze organizujące m.in. wycieczki do Białowieży. Początek zainteresowania Puszczą Białowieską opinii publicznej.

1905 – 1906
Latem starodrzewy iglaste są pustoszone przez gradacje brudnicy mniszki.

maj 1910 – 1911
Wśród roślinożerców w Puszczy wybucha dziesiątkująca je zaraza (wąglik) spowodowana przegęszczeniem populacji. Spośród 13,619 żubrów, łosi, jeleni, danieli, saren, dzików padają 1104 zwierzęta. Oprócz tego część bydła i świń we wsiach.

1911
By ratować upadającą gospodarkę kraju, biedna Rosja postanawia przeznaczyć Puszczę (własność Romanowów) na deski. Zostaje przeprowadzone liczenie, mierzenie i znakowanie drzew. Wyręb ma odbyć się jesienią, nie dochodzi do niego już nigdy.

1913
W Puszczy po raz ostatni zostaje stwierdzony cis (Taxus baccata) (ówczesne oddziały 517, 489).

1913
Rozpoczyna się tworzenie muzeum przy Zarządzie Udzielnej Puszczy.

1913
Odbywają się ostatnie carskie łowy w Puszczy Białowieskiej.

10 stycznia 1914
W Puszczy występuje 727 żubrów.